Thái Bình có hơn 140 làng nghề được UBND tỉnh công nhận. Việc gìn giữ, bảo tồn và phát triển các làng nghề truyền thống luôn được tỉnh quan tâm, chú trọng, trong đó không thể thiếu vai trò của các nghệ nhân - “báu vật sống” nắm giữ tinh hoa của làng nghề. Nhờ tinh thần sáng tạo và tâm huyết của họ, nhiều làng nghề đã “hồi sinh” mạnh mẽ trước nguy cơ bị mai một.
Gìn giữ tinh hoa làng nghề
Là nghệ nhân của làng dệt đũi Nam Cao (nay thuộc xã Thống Nhất, huyện Kiến Xương), bà Hoàng Thị Hương (thôn Cao Bạt Đoài) chứng kiến nhiều buồn vui của làng nghề vốn có tuổi đời khoảng 400 năm. Từ sản phẩm làng nghề thủ công nổi tiếng, được xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới song vào những năm của thập kỷ 90 của thế kỷ XX, làng nghề Nam Cao đứng trước nguy cơ “xóa sổ” khi thị trường bị thu hẹp. Sản phẩm không đủ sức cạnh tranh, cả làng chỉ còn vài hộ giữ được nghề cha ông.
Bà Hương chia sẻ, thời điểm khó khăn nhất, đến Nam Cao không còn nghe tiếng máy dệt rền vang khắp làng trên, xóm dưới, nhiều khung cửi được trao truyền qua bao thế hệ cũng vì thế mà “nguội lạnh”, phủ kín bụi do lâu ngày không được sử dụng. Không còn cảnh người người nhà nhà húi kén, kéo sợi, chuỗi đũi, xe sợi, đánh suốt để làm ra từng mét vải thủ công như trước.
Nhiều người bỏ nghề truyền thống để tìm cơ hội việc làm mang lại thu nhập cao hơn. Nhưng bà Hương và nhiều người cao tuổi khác ở làng vẫn từng ngày húi kén, kéo sợi… chỉ với mục đích để “giữ nghề”. Bởi lẽ, đũi Nam Cao có thương hiệu và giá trị riêng ở tính thủ công, tỉ mỉ ở từng công đoạn. Nếu húi kén mất từ 3-5 giờ để kén mềm, dễ kéo sợi thì ở công đoạn kéo sợi, người thợ phải ngâm tay trong nước 6-7 giờ mỗi ngày để làm nên 70-100 gram đũi với giá chỉ 120.000 đồng/100gram (thời điểm trước). Bởi vậy, người nào không tỉ mỉ, không yêu nghề chắc chắn sẽ rất khó gắn bó.
Giám đốc Hợp tác xã dệt đũi Nam Cao Lương Thanh Hạnh cho biết, nhận thấy giá trị tiềm năng từ nghề thủ công dệt đũi, năm 2016, chị hợp tác cùng các nghệ nhân làng dệt đũi với quyết tâm “hồi sinh” lại làng nghề. Những nghệ nhân dù tuổi cao vẫn luôn đau đáu nỗi niềm giữ nghề của cha ông, chính họ đã tạo ra những giá trị độc đáo của làng nghề với kỹ thuật tinh xảo, kinh nghiệm quý truyền dạy lại cho các thành viên khác, nhân lên giá trị của nghề truyền thống. Năm 2023, nghề dệt đũi Nam Cao được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trong đó không thể thiếu vai trò của những nghệ nhân luôn nỗ lực gìn giữ, trao truyền tinh hoa của di sản.
Từ những bước đi khó khăn nhất, đến nay Hợp tác xã dệt đũi Nam Cao đã có gần 300 thành viên, sản phẩm xuất khẩu tới 20 quốc gia như Hoa Kỳ, Anh, Italy, Ấn Độ, Hàn Quốc... và nhiều nước Trung Đông khác với doanh thu trên 10 tỷ đồng/năm. Đặc biệt, nơi đây thu hút khách du lịch trong và ngoài nước tới tham quan, trải nghiệm làng nghề. Đây là nền tảng trong kế hoạch phát triển của hợp tác xã gắn phát triển, bảo tồn làng nghề với du lịch cộng đồng. Hiện mỗi thành viên Hợp tác xã có thu nhập từ 5-8 triệu đồng/tháng, tạo sinh kế ổn định cho người dân địa phương, thôi thúc nhiều người quay lại với làng nghề truyền thống.
Để người trẻ gắn bó với nghề truyền thống
Cũng như làng nghề dệt đũi Nam Cao, làng nghề chạm bạc Đồng Xâm (xã Hồng Thái, huyện Kiến Xương) cũng trải qua nhiều thăng trầm, khi thịnh, khi suy. Để tồn tại và phát triển được như ngày nay, nhiều nghệ nhân của làng với tâm huyết giữ nghề đã nỗ lực trao truyền lại những nét tinh hoa, tinh xảo là cốt lõi của nghề truyền thống để tạo nên giá trị đặc biệt, riêng có.
Nghệ nhân Đinh Quang Thắng (67 tuổi, thôn Nam Hòa) là thế hệ thứ tư trong gia đình có truyền thống làm nghề chạm bạc tại xã Hồng Thái. Với trên 30 năm gắn bó với nghề “trổ vàng, chạm bạc”, nghệ nhân Đinh Quang Thắng vẫn kiên trì gìn giữ những kỹ thuật tinh xảo của làng nghề truyền thống với chạm khắc thủ công là chủ yếu, đồng thời mở nhiều lớp truyền nghề cho các thế hệ trẻ ở địa phương. Từ những lớp học không bảng đen phấn trắng, người thầy giáo, nghệ nhân Đinh Quang Thắng đã giúp nhiều người trở thành thợ kim hoàn lành nghề, đưa thương hiệu “chạm bạc Đồng Xâm” đến nhiều nơi trên cả nước.
Chị Nguyễn Thị Phương, một trong số nhiều học trò được nghệ nhân Đinh Quang Thắng đào tạo nghề. Chị chia sẻ, chạm bạc là nghề thủ công có nhiều công đoạn khó, đòi hỏi kỹ thuật cao. Chị được nghệ nhân Đinh Quang Thắng hỗ trợ, dạy nghề “cầm tay chỉ việc”. Không chỉ được học nghề trình độ cao, chị còn cảm nhận được tâm huyết của nghệ nhân trong việc gìn giữ tinh hoa trên từng nét chạm khắc để “chạm bạc Đồng Xâm” không pha lẫn với các làng nghề khác.
Nghệ nhân Triệu Đăng Khoa, Chủ tịch Hội làng nghề chạm bạc Đồng Xâm cho biết, Hội hiện có 50 thành viên, trong đó có 6 nghệ nhân. Để gìn giữ làng nghề, thời gian qua nhiều gia đình tại địa phương đã chú trọng truyền nghề cho con em, tuy vậy sức hút từ nghề truyền thống chưa thực sự lớn đối với thế hệ trẻ do đầu ra cho sản phẩm chưa ổn định, thu nhập thấp hơn so với các ngành nghề khác; trong khi, công việc lại cần nhiều sự sáng tạo, tỉ mỉ trong từng khâu đoạn.
Theo nghệ nhân Triệu Đăng Khoa, từ thực tiễn của làng nghề chạm bạc Đồng Xâm, để “kéo” người trẻ về với nghề truyền thống nói chung cần có những cơ chế, chính sách vừa thu hút đào tạo nghề vừa trang bị ỹ năng để mở rộng, phát triển thị trường trong thời kỳ hội nhập. Cùng với đó là những đổi mới, sáng tạo, thích ứng để sản phẩm truyền thống đủ sức cạnh tranh với sản phẩm công nghiệp, đứng vững trong cơ chế thị trường, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn.
Thu Hoài
