Chiến khu Mường Khói, thuộc xã Đại Đồng, tỉnh Phú Thọ (xã Ân Nghĩa, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình cũ), là di tích lịch sử quan trọng, ghi dấu hoạt động cách mạng trong thời kỳ tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8/1945.
Đây là một phần trong hệ thống chiến khu Hòa - Ninh - Thanh, do Xứ ủy Bắc Kỳ trực tiếp xây dựng và chỉ đạo. Tại Mường Khói, Xứ ủy Bắc Kỳ đã mở lớp huấn luyện quân sự tập trung (Trường Sơn du kích kháng Nhật học hiệu) và đây là nơi lần đầu tiên lá cờ đỏ sao vàng của phong trào cách mạng ở châu Lạc Sơn tung bay.
Khu di tích lịch sử chiến khu Mường Khói có diện tích trên 3.000m², gồm Nhà truyền thống, nhà bia tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ. Khu di tích đã được Nhà nước đầu tư cải tạo, nâng cấp với kinh phí khoảng 8 tỷ đồng. Trong không khí những ngày thu lịch sử, khách tham quan cùng thế hệ trẻ có dịp trở về thăm Khu căn cứ cách mạng Mường Khói, ôn lại những giá trị hào hùng mà cha, ông đã đổ mồ hôi, xương máu để giành độc lập, tự do cho đất nước.
Ông Bùi Văn Nhen, cán bộ lão thành quản lý khu di tích kể: Mường Khói xưa gồm hai xã Hoài Ân và Hiếu Nghĩa, sau này thuộc hai xã Ân Nghĩa và Tân Mỹ (cũ), nằm ở phía Đông Nam huyện Lạc Sơn cũ. Đây là nôi cách mạng của huyện, diễn ra nhiều sự kiện tiêu biểu trong phong trào chống phát xít Nhật và thực dân Pháp.
Với địa hình núi rừng hiểm trở thuận lợi cho phong trào hoạt động cách mạng, Xứ ủy Bắc Kỳ đã quyết định chọn Mường Khói để xây dựng chiến khu, chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền. Trong thời gian từ tháng 7 - 8/1945, Xứ ủy Bắc Kỳ mở lớp Trường Sơn du kích kháng Nhật học hiệu tại xóm Lòn.
Khí thế cách mạng sục sôi, đội quân du kích chiến khu Mường Khói, với vũ khí thô sơ như dao, nỏ, giáo mác, gậy gộc, ngày đêm luyện tập, sẵn sàng chờ thời cơ tổng khởi nghĩa giành chính quyền.
Đêm 20/8/1945, 17 đội viên du kích Mường Khói cùng 200 quần chúng cách mạng đốt đuốc xuất phát, phối hợp với lực lượng quần chúng thị trấn Vụ Bản, thị uy giành chính quyền châu lỵ Lạc Sơn. Đại đội lính bảo an Nhật đóng ở thị trấn Vụ Bản thấy lực lượng cách mạng mạnh đã tự đầu hàng và giao nộp vũ khí cho đội quân du kích Mường Khói.
Sáng 21/8/1945, gần 50 chiến sỹ tự vệ cùng hàng trăm quần chúng cứu quốc của chiến khu Mường Khói và thị trấn Vụ Bản đã giương cao cờ đỏ sao vàng, theo đường 12A tiến ra thị xã Hòa Bình, phối hợp cùng lực lượng các chiến khu Cao Phong - Thạch Yên, Tu Lý - Hiền Lương giành chính quyền tỉnh lỵ vào ngày 23/8/1945.
Ghi nhận những đóng góp to lớn của nhân dân và lực lượng vũ trang xã Ân Nghĩa, năm 1993, chiến khu cách mạng Mường Khói được cấp bằng công nhận di tích lịch sử cách mạng cấp quốc gia. Năm 2000, xã Ân Nghĩa được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng vũ trang nhân dân thời kỳ chống thực dân Pháp.
Hiện nay, chiến khu xưa là địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cách mạng cho nhân dân và học sinh. Em Bùi Thành Vương, học sinh lớp 12A, Trường Trung học Phổ thông Đại Đồng chia sẻ: “Được nghe kể về cuộc khởi nghĩa năm xưa của quân và dân Mường Khói, những hình ảnh như thước phim quay chậm hiện ra theo lời kể, khiến em và các bạn đều trào dâng cảm xúc đặc biệt, càng thêm tự hào về truyền thống lịch sử hào hùng của dân tộc”.
Nhà truyền thống chiến khu Mường Khói hiện lưu giữ nhiều hình ảnh, hiện vật quý giá gắn với hoạt động cách mạng giai đoạn chống phát xít Nhật, thực dân Pháp của quân và dân Lạc Sơn. Mỗi hiện vật đều in đậm dấu ấn lịch sử, trở thành địa chỉ để khách du lịch, cán bộ, nhân dân và thế hệ trẻ tìm về, học hỏi lòng yêu nước, tự hào dân tộc và nỗ lực xây dựng quê hương. Các sự kiện kết nạp đoàn viên của nhiều trường học đều diễn ra tại đây.
Ông Trần Công Lâm, Chủ tịch UBND xã Đại Đồng cho biết, tự hào với truyền thống quê hương cách mạng, những năm qua, người dân địa phương đã phát huy tinh thần đoàn kết, nỗ lực vượt khó, xây dựng quê hương. Sau khi hợp nhất các xã, chính quyền, người dân nơi đây một lòng đoàn kết xây dựng cuộc sống ấm no, đảm bảo an ninh chính trị trật tự an toàn xã hội được giữ vững, ổn định và phát triển./.
