Chất lượng chính là mẫu số chung trong mọi giải pháp phát triển chanh leo. Từ giống cây, quy trình canh tác, thu hoạch, chế biến đến xuất khẩu - mỗi khâu đều đòi hỏi tiêu chuẩn cao, minh bạch và đồng bộ.

Năm 2023 được xem là “cú sốc” lớn nhất của ngành chanh leo khi giá rớt thê thảm xuống chỉ còn 2.000 - 3.000 đồng/kg, khiến hàng loạt vườn cây bị phá bỏ. Cơn “sốt” trước đó từng biến Gia Lai và nhiều tỉnh Tây Nguyên thành “thủ phủ chanh leo” với diện tích tăng nóng, nhưng sự phát triển thiếu quy hoạch, sản xuất manh mún và chất lượng không đồng đều đã khiến thị trường nhanh chóng khủng hoảng. Đó là lời cảnh tỉnh cho cả người trồng lẫn doanh nghiệp: nếu không đặt chất lượng lên hàng đầu, ngành hàng triệu đô này sẽ còn tiếp tục đối diện rủi ro.
Hiện nay, giá chanh leo đã tăng trở lại trên 10.000 đồng/kg, nhiều thị trường quốc tế mở cửa, song tâm lý dè dặt vẫn hiện hữu. Nông dân ngần ngại đầu tư vì lo ngại “được mùa mất giá”, còn doanh nghiệp khẳng định chỉ thu mua khi sản phẩm đạt chuẩn chất lượng và có truy xuất nguồn gốc rõ ràng.
Chất lượng - điều kiện tiên quyết

“Doanh nghiệp có thể hỗ trợ vốn, kỹ thuật và bao tiêu sản phẩm, nhưng chỉ với điều kiện người trồng đảm bảo chất lượng từ khâu giống, quy trình canh tác đến truy xuất nguồn gốc. Chất lượng chính là ‘giấy thông hành’ để chanh leo có chỗ đứng trên thị trường”, ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Tập đoàn Nafoods (Nafoods Group) nhấn mạnh.
Nafoods hiện liên kết hơn 2.000 hộ dân thông qua 28 hợp tác xã với hơn 2.500 ha chanh leo đạt tiêu chuẩn xuất khẩu sang châu Âu và Trung Quốc. Tuy nhiên, ông Hùng cho rằng đây mới chỉ là bước khởi đầu, bởi sản xuất vẫn còn manh mún, nhiều vùng trồng chưa được cấp mã số, tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch còn cao tới 20 - 30%. “Nếu không tổ chức lại sản xuất và kiểm soát chất lượng từ gốc, ngành hàng sẽ khó bứt phá”, ông Hùng nói.
Ở góc độ khác, ông Lê Văn Tuyến, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Quốc tế Thông Đỏ, đơn vị cung cấp giống chanh leo hàng đầu tại tỉnh Gia Lai khẳng định, chất lượng cây giống là yếu tố sống còn. Nếu giống nhiễm bệnh, lai tạp thì dù chăm sóc tốt, vườn cây vẫn khó đạt năng suất. Người trồng có thể mất cả vụ chỉ vì khâu đầu vào không đảm bảo”.
Hiện Thông Đỏ mỗi năm cung cấp 4 - 5 triệu cây giống, đáp ứng diện tích khoảng 3.000 - 4.000 ha. Tất cả đều được sản xuất theo tiêu chuẩn quốc gia, có truy xuất nguồn gốc rõ ràng. “Chúng tôi kiên định quan điểm: chỉ có giống chuẩn mới tạo ra sản phẩm đạt chuẩn, và chỉ khi sản phẩm đạt chuẩn, doanh nghiệp chế biến mới chấp nhận thu mua”, ông Tuyến nói.

Còn theo ông Lưu Quốc Thạnh, Tổng Giám đốc Công ty TNHH Quicornac, sự e dè của nông dân là dễ hiểu sau những biến động vừa qua. “Trồng bao nhiêu là đủ” phải được tính toán trên cơ sở dự báo thị trường, chứ không thể chạy theo phong trào. Ông Thạnh đề xuất bốn giải pháp: khuyến khích sản xuất hữu cơ; kiểm soát chặt nguồn giống; phát triển giống lai tạo rải vụ để giảm áp lực mùa vụ; và tăng cường công tác dự báo thị trường để hướng dẫn nông dân sản xuất theo nhu cầu thực tế.
Theo ông Đoàn Ngọc Có, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Gia Lai, một trong những nguyên nhân khiến chanh leo phát triển thiếu bền vững trong thời gian qua là chưa có quy hoạch vùng trồng hợp lý, dẫn đến diện tích tăng nóng rồi lại phá bỏ hàng loạt. Do đó, Sở Nông nghiệp và Môi trường Gia Lai đang rà soát để quy hoạch không vượt quá 30.000 ha toàn vùng, đồng thời đẩy mạnh cấp mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói. Đây là điều kiện bắt buộc nếu muốn xuất khẩu chính ngạch sang thị trường Trung Quốc và nhiều nước khác.
Bên cạnh đó, ngành nông nghiệp cũng khuyến khích hình thành hiệp hội chanh leo để làm đầu mối liên kết nông dân - doanh nghiệp - nhà quản lý. Hiệp hội sẽ có trách nhiệm công bố thông tin thị trường, khuyến cáo diện tích sản xuất, cũng như đề xuất chính sách hỗ trợ nông dân và hợp tác xã.
“Nhà nước không thể bao cấp đầu ra, nhưng sẽ tạo khung pháp lý minh bạch, quản lý chặt chất lượng giống và có chế tài với các cơ sở sản xuất không đảm bảo an toàn. Chỉ khi đó, người dân mới yên tâm gắn bó với cây chanh leo, doanh nghiệp cũng thuận lợi trong chế biến và xuất khẩu”, ông Có cho biết thêm.
Cơ hội và thách thức phía trước

Hiện Việt Nam nằm trong nhóm nước dẫn đầu thế giới về sản lượng chanh leo, sánh cùng Colombia, Ecuador, Peru… Sản phẩm đã có mặt tại hơn 20 quốc gia; trong đó có Thụy Sĩ, Pháp, Hà Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc. Đặc biệt, từ năm 2024, Trung Quốc đã mở cửa cho chanh leo Việt Nam xuất khẩu chính ngạch qua tất cả cửa khẩu, không còn giới hạn ở bảy cửa khẩu như trước.
Đây là cơ hội lớn nhưng cũng đầy thách thức. Ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Tập đoàn Nafoods cho biết, để được thị trường tỷ dân chấp nhận, bắt buộc mỗi lô hàng phải có mã số vùng trồng, mã cơ sở đóng gói và hệ thống truy xuất nguồn gốc. Đây là việc nông dân khó làm một mình, rất cần sự đồng hành của doanh nghiệp và sự quản lý từ nhà nước. Nếu làm tốt, chanh leo Việt Nam có thể cạnh tranh sòng phẳng với các nước Nam Mỹ ngay trên đất Trung Quốc, ông Hùng chia sẻ.
Nafoods đang triển khai dự án OTAS nhằm hỗ trợ nông dân đảm bảo truy xuất mã vùng trồng hiệu quả, chi phí hợp lý. Hệ sinh thái khép kín được xây dựng từ khâu giống, canh tác, thu mua đến chế biến, phân phối toàn cầu. Ông Hùng tin tưởng rằng, với sự chuẩn bị kỹ lưỡng, chanh leo Việt Nam sẽ không còn chỉ là một cơn sốt ngắn hạn, mà sẽ trở thành ngành hàng bền vững, mang lại sinh kế ổn định cho nông dân”, ông Hùng nói.
Có thể thấy, chất lượng chính là mẫu số chung trong mọi giải pháp phát triển chanh leo. Từ giống cây, quy trình canh tác, thu hoạch, chế biến đến xuất khẩu – mỗi khâu đều đòi hỏi tiêu chuẩn cao, minh bạch và đồng bộ. Bài học năm 2023 cho thấy chỉ cần một mắt xích lỏng lẻo, cả chuỗi giá trị sẽ sụp đổ, người nông dân và doanh nghiệp đều chịu thiệt.
Trong bối cảnh người tiêu dùng toàn cầu ngày càng quan tâm đến sức khỏe và truy xuất nguồn gốc, ngành chanh leo Việt Nam chỉ có một con đường là phát triển dựa trên chất lượng. Điều này không chỉ giúp nâng cao giá trị xuất khẩu, mà còn giúp nông dân ổn định thu nhập, doanh nghiệp mở rộng thị trường, Nhà nước quản lý hiệu quả.
“Chỉ khi lấy nông dân làm gốc, chất lượng làm kim chỉ nam và có sự chung tay giữa nhà nước - doanh nghiệp - người dân, ngành chanh leo Việt Nam mới thực sự vươn lên mạnh mẽ, đủ sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế”, ông Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh./.