 |
| Ông Ma Văn Đức đang nghiên cứu các làn điệu Then cổ. Ảnh Quang Đán - TTXVN |
Giọng nói sang sảng, dáng người nhanh nhẹn và luôn tràn đầy năng lượng… là những ấn tượng đầu tiên của chúng tôi khi gặp ông Ma Văn Đức. Sinh năm 1951, trước khi được biết đến như một “nhà nghiên cứu” về văn hóa dân tộc Tày ở Tuyên Quang, ông Đức đã từng đảm nhiệm nhiều vị trí công tác như Chủ tịch UBND huyện Na Hang (Tuyên Quang), Phó Giám đốc Sở Văn hóa thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang… Năm 2011, ông nghỉ hưu theo chế độ.
Ông Đức cho biết: Sinh ra và lớn lên ở huyên vùng cao Na Hang, nơi có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống nên ngay từ nhỏ tôi đã được tiếp xúc với những làn điệu Then, Cọi… Theo năm tháng, tình yêu đối với những lời ca, tiếng hát, những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tày… ngày càng lớn dần lên trong tôi. Sau khi học xong, tôi đi làm, vì công việc bận rộn nên tôi chưa có nhiều thời gian nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn về Then. Năm 1999, sau khi về công tác tại Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang được 2 năm, tôi được giao thực hiện Chuyên đề về Then Tày ở Tuyên Quang. Thực hiện Chuyên đề này, tôi được đi nhiều nơi, có nhiều điều kiện tiếp xúc với các nghệ nhân am hiểu về Then, Cọi trên địa bàn tỉnh. Càng tìm hiểu tôi càng nhận thấy những giá trị nhân văn sâu sắc trong những lời Then… nên sau khi thực hiện xong Chuyên đề, tôi vẫn tiếp tục tìm hiểu, sưu tầm những bài Then cổ… và gìn giữ chúng trước nguy cơ bị mai một.
Với mong muốn bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tày cho các thế hệ sau, gần 20 năm qua, ông Đức đã không ngại khó khăn, vất vả, sắp xếp thời gian và công việc tìm về những huyện vùng sâu, vùng xa trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang, những nơi có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống như Na Hang, Chiêm Hóa… gặp các nghệ nhân cao tuổi để tìm hiểu, sưu tầm Then cổ và Văn Quan làng (hát Văn Quan làng, một nghi lễ truyền thống được thực hiện trong đám cưới của người Tày). Sau nhiều năm nỗ lực, ông Đức đã sưu tầm đầy đủ 81 cung Then cổ với gần 20.000 câu thơ thất ngôn trên địa bàn tỉnh. Hiện nay, ông Đức đã hoàn thành việc giới thiệu và dịch nghĩa từ tiếng Tày sang tiếng Kinh 81 cung Then cổ Tuyên Quang và đã được Hội Văn học Dân gian Việt Nam in thành bộ sách Then cổ Tuyên Quang với 4 tập. Đây là bộ sách giới thiệu về Then cổ đầu tiên ở Tuyên Quang.
 |
| Ông Ma Văn Đức - người giữ “hồn Then” cổ ở Tuyên Quang. Ảnh: Quang Đán - TTXVN |
Ngoài ra, ông Đức còn dành nhiều thời gian chọn lọc một số cung, đoạn Then cổ giàu nội dung giáo dục đạo đức, lối sống lành mạnh, ca ngợi cảnh đẹp thiên nhiên, tình yêu lứa đôi, tình yêu quê hương và những tích truyện hay có cảm xúc thẩm mỹ cao phổ biến cho Đoàn Nghệ thuật Dân tộc tỉnh Tuyên Quang; các câu lạc bộ hát then, đàn tính trong tỉnh dàn dựng, biểu diễn phục vụ công chúng. Bên cạnh đó, ông cũng sáng tác lời mới (thơ song ngữ) và trực tiếp truyền dạy một số làn điệu Then cho học sinh một số trường Trung học cơ sở và Trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang trong các chương trình ngoại khóa, tiết học tích hợp…
Nổi bật trong thời gian qua, ông Đức đã hoàn thành 5 chuyên đề nghiên cứu về Then gồm: Khái quát chung về di sản Then của dân tộc Tày tỉnh Tuyên Quang; Bảo tồn không gian nghệ thuật, đạo cụ của di sản Then Tuyên Quang; Bảo tồn một số cung Then cổ, một số làn điệu Then; Bảo tồn các đạo cụ, trang phục của những người hát Then cổ Tuyên Quang; Lễ cầu hồn của người Tày. Những tài liệu này có thể cung cấp những kiến thức cơ bản về Then ở Tuyên Quang cho người muốn tìm hiểu.
Vừa sắp xếp lại những tập sách mình đã viết, ông Đức chia sẻ: Then là linh hồn của các dân tộc Tày, Thái, Nùng. Then là bộ môn văn học dân gian tổng hợp, vì trong Then có hát, múa, nhạc, họa, thơ, truyện cổ. Then ra đời cùng với sự xuất hiện nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng của các dân tộc Tày, Thái, Nùng. Then và các khúc hát Then là thể loại dân ca nghi lễ tín ngưỡng đặc trưng, tiêu biểu với nội dung và nghệ thuật rất phong phú, các khúc hát then thường nhằm cầu cho vạn vật được bình an, con người khỏe mạnh, mùa màng bội thu, luôn hướng con người làm điều thiện, tránh điều ác…
Ông Đức cũng cho biết thêm: Then cổ Tày Tuyên Quang cũng giống then cổ một số địa phương khác đều là hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, phản ánh thế giới tâm linh của người Tày. Đó là những khúc hát, điệu múa, âm nhạc thuộc thể loại dân ca nghi lễ do những người làm nghề Then thực hiện trong không gian các lễ cúng then kỳ yên giải hạn, chữa bệnh, then cấp sắc, then buồn, then vui, cầu mùa, cầu phúc, cầu tài lộc có con cái nối dõi tông đường…
Với những cống hiến trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản Then, năm 2015, ông Đức vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú loại hình Nghệ thuật trình diễn dân gian tỉnh Tuyên Quang, nghệ nhân đã có cống hiến xuất sắc trong giữ gìn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc, góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc.
Chia sẻ về những mong muốn và dự định trong thời gian tới, ông Đức cho biết: Mong muốn lớn nhất của tôi là những giá trị di sản Then được các cấp các ngành cùng chung tay gìn giữ và phát huy. Hiện nay, tôi đang nghiên cứu về Then quạt để chuẩn bị xuất bản thêm cuốn sách về sự khác nhau giữa Then quạt và Then tính. Tôi hy vọng thời gian tới, di sản Then không chỉ được người dân trong nước biết đến mà Then còn “vượt núi” vươn ra thế giới và được nhiều người trên thế giới biết đến di sản văn hóa đặc sắc này…
Ông Nguyễn Vũ Phan, quyền Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang cho biết: Nghệ nhân Ma Văn Đức là một trong những nghệ nhân rất am hiểu về hát Then cũng như những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Tày. Nhờ có sự tận tâm, nỗ lực của ông trong việc nghiên cứu, sưu tầm, dịch sách… nên kho tài liệu về di sản Then của tỉnh Tuyên Quang thêm phong phú, đa dạng. Bên cạnh đó, ông còn là người rất tâm huyết trong việc truyền dạy, vận động cộng đồng người Tày cùng gìn giữ bản sắc dân tộc. Ông là tấm gương điển hình về giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp để mọi người học tập và noi theo.
Vũ Quang Đán
TTXVN
