Thành lập từ năm 2008, Nhà bảo tàng Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống (xã Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An) là nơi lưu giữ và bảo tồn các nguồn gen quý hiếm của hệ động, thực vật của Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống - một trong ba khu rừng đặc dụng thuộc vùng lõi khu dự trữ sinh quyển miền Tây Nghệ An, được UNESCO công nhận năm 2007. Nơi đây còn phục vụ công tác nghiên cứu khoa học cho các cá nhân và tổ chức khi đến với khu bảo tồn.
"Thế giới thu nhỏ" của khu dự trữ sinh quyển
Nhà bảo tàng Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống có 3 khu vực: Nhà truyền thống với mô hình 3D phác họa địa hình, địa mạo, trạng thái tổng thể Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống, khu vực trưng bày các mẫu tiêu bản hệ động vật và khu vực trưng bày các mẫu tiêu bản hệ thực vật.
Ông Trần Đức Long, Trưởng phòng Khoa học kỹ thuật và Hợp tác quốc tế (Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống) cho biết, Nhà bảo tàng được tu bổ năm 2023. Ngoài việc bảo tồn nguyên vẹn giá trị đa dạng sinh học của khu bảo tồn, đây còn là nơi lưu giữ các nguồn gien quý hiếm. Phòng trưng bày các mẫu tiêu bản hệ động vật (cá, lưỡng cư, bò sát, thú, côn trùng) có 150 mẫu, nổi bật với mẫu tiêu bản của các loại động vật quý, hiếm như: Mèo rừng, vượn đen má trắng, voọc, gấu chó, chồn, sừng Sao La, bướm, các loại cá nước ngọt, rắn... được sắp đặt khoa học trong tủ kính, mang tính trực quan sinh động. Phòng trưng bày các mẫu tiêu bản hệ thực vật có hơn 500 mẫu, nổi bật với những mẫu tiêu bản Lim xanh, Chò chỉ, Kim giao, Mun, Lan kim tuyến...
Các mẫu tiêu bản trên do người dân địa phương tự nguyện giao nộp và các đoàn công tác của Ban Quản lý Khu bảo tồn thu thập được trong các chương trình điều tra, sưu tầm mẫu ở vùng lõi và vùng đệm khu bảo tồn. Trong đó, việc thu thập, sưu tầm chủ yếu tập trung tại gần 10 khu vực thuộc địa giới hành chính các xã: Châu Cường (tại các khe Cô, khe Hín Đoọng, khe Nây), Bình Chuẩn (tại khe Mét), Xiêng My (tại khe Piềng Ồ), Nga My (tại suối Nậm Kho) và Diên Lãm (khu vực Trảng Tranh)... Hiện nay, đa phần các mẫu tiêu bản đã được xây dựng cơ sở dữ liệu thông tin, số hóa và xử lý kỹ thuật chống nấm mốc, phân hủy hữu cơ.
Ông Trần Đức Long cho biết thêm, để đa dạng, bổ sung thêm mẫu vật vào Nhà bảo tàng, đảm bảo tuân thủ các quy định của pháp luật, những năm qua, Ban Quản lý Khu bảo tồn đã tiến hành thực hiện các hoạt động, chương trình điều tra, sưu tầm mẫu được cấp trên phê duyệt. Thông qua các chương trình, hoạt động giáo dục môi trường tại các bản làng, nhiều hộ dân ở cộng đồng vùng đệm đã trao tặng những mẫu vật để làm phong phú, đa dạng thêm mẫu vật trong Nhà bảo tàng. Bên cạnh đó, qua các hoạt động điều tra, đánh giá đa dạng sinh học, cán bộ chuyên môn của khu bảo tồn cũng tiến hành thực hiện sưu tập mẫu vật bổ sung vào trưng bày, phục vụ tốt hơn công tác nghiên cứu khoa học và tiến tới mở rộng giao lưu, kết nối với các viện, trường, tổ chức trong và ngoài nước để quảng bá, lan tỏa hình ảnh khu bảo tồn ra thế giới.
Phát huy giá trị của Nhà bảo tàng
Khỉ vàng được thả về môi trường tự nhiên trong Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống. Ảnh: Xuân Tiến/TTXVN
Ông Hoàng Anh Tuấn, Phó Giám đốc Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống cho biết, từ năm 2023, Nhà bảo tàng được sắp đặt, bài trí theo hướng nhà bảo tàng thiên nhiên văn hóa mở, ngoài phục vụ công tác nghiên cứu khoa học còn phục vụ nhu cầu tham quan của người dân. Trong năm 2025, đơn vị đã xây dựng chương trình, kế hoạch tổ chức tham quan Nhà bảo tàng gắn với hoạt động giáo dục trải nghiệm Vườn thực vật ngoại vi có diện tích hơn 10ha với 9 phân khu trong khu bảo tồn cho học sinh lớp 5 của các trường tiểu học trên địa bàn xã Quỳ Hợp. Hoạt động nhằm trang bị cho học sinh những kiến thức cơ bản về thế giới tự nhiên; từ đó giúp các em nâng cao nhận thức, tầm quan trọng của việc bảo vệ rừng; tăng cường khả năng tư duy, kỹ năng quan sát môi trường tự nhiên và hình thành thái độ sống xanh, trách nhiệm với thiên nhiên.
Ông Trần Đức Long, Trưởng phòng Khoa học kỹ thuật và Hợp tác quốc tế (Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống) cho biết, dự kiến trong năm 2025, đơn vị sẽ tổ chức 5 đợt tham quan Nhà bảo tàng và trải nghiệm Vườn thực vật ngoại vi cho học sinh. Cán bộ chuyên môn sẽ giới thiệu về nguồn gốc, đặc điểm, tập tính và vai trò của từng loài được trưng bày; đồng thời trả lời các thắc mắc của học sinh về thế giới tự nhiên. Sau mỗi đợt, đơn vị sẽ rút kinh nghiệm nhằm nâng cao chất lượng tham quan, tăng tính trực quan và khả năng tư duy cho học sinh.
Sau buổi tham quan, em Cao Nguyễn Bảo Anh, học sinh lớp 5E, Trường Tiểu học thị trấn Quỳ Hợp, bày tỏ sự hào hứng khi lần đầu được trực tiếp quan sát nhiều loài động vật mà trước đây em chỉ biết qua sách vở, tivi. Em cho biết chuyến trải nghiệm tại Nhà bảo tàng đã mang lại nhiều kiến thức bổ ích, giúp mở rộng hiểu biết về thế giới trong tự nhiên. Bảo Anh cũng mong muốn sẽ được trở lại nhiều lần và giới thiệu cho các bạn cùng lớp đến tham quan, trải nghiệm.
Theo Phó Giám đốc Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống Hoàng Anh Tuấn, việc bảo tồn các mẫu tiêu bản hiện gặp nhiều khó khăn do thiếu cơ sở vật chất chuyên dụng như tủ lưu trữ, thiết bị kiểm soát nhiệt độ và độ ẩm. Các mẫu tiêu bản là chất hữu cơ nên rất dễ bị vi sinh vật, côn trùng xâm hại, cộng thêm tác động của thời tiết nóng ẩm nên việc bảo quản gặp không ít khó khăn. Mặc dù ngân sách có hỗ trợ cho việc thu thập và xử lý mẫu, nhưng kinh phí để trang cấp thiết bị chuyên dụng hay thuê chuyên gia vẫn chưa đảm bảo. Đơn vị cũng thiếu nhân lực chuyên môn để xử lý, phân loại và ghi nhãn mẫu lưu trữ. Về lâu dài, đơn vị sẽ đầu tư xây dựng các kho bảo quản tiêu chuẩn; tăng cường đào tạo nhân lực chuyên môn; xây dựng quy trình xử lý và lưu trữ mẫu vật; ứng dụng công nghệ số trong quản lý mẫu vật và đẩy mạnh hợp tác với các Trung tâm nghiên cứu để được hỗ trợ về kỹ thuật, kinh phí.
Tiến sĩ Nguyễn Hải Hà, Giảng viên Trường Đại học Lâm nghiệp, chuyên ngành Bảo tồn đa dạng sinh học, bảo tồn động vật hoang dã cho biết, Nhà bảo tàng, Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống là một cấu phần thiết yếu của hạ tầng khoa học - giáo dục hiện đại, đóng vai trò trưng bày, lưu giữ và phổ biến tri thức về đa dạng sinh học, địa chất và môi trường. Các bộ sưu tập mẫu vật, tư liệu, hình ảnh và mô hình phục dựng tại đây không chỉ phản ánh sự phong phú của tự nhiên mà còn là bằng chứng lịch sử phục vụ cho nghiên cứu liên ngành. Nhờ khả năng kết nối giữa khoa học - giáo dục - du lịch, Nhà bảo tàng trở thành trung tâm tri thức mở, góp phần quan trọng vào bảo tồn thiên nhiên và phát triển bền vững.
Cá thể khỉ mặt đỏ được tái thả tại Tiểu khu 728, Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống. Ảnh: Xuân Tiến/TTXVN
Nhà bảo tàng đã cung cấp nguồn dữ liệu mẫu vật chuẩn có giá trị lâu dài cho phân loại học, sinh thái học, giải phẫu học, cổ sinh và di truyền học. Các mẫu vật cho phép nhà nghiên cứu kiểm chứng, đối chiếu, mô tả loài mới; đồng thời theo dõi sự biến đổi của quần thể và hệ sinh thái theo thời gian. Hệ thống lưu trữ và bảo quản mẫu đạt chuẩn (cồn, tiêu bản khô, mô học, DNA) tạo điều kiện triển khai các nghiên cứu định lượng hiện đại, đóng vai trò như một “ngân hàng thông tin sinh học” phục vụ hiệu quả công tác lập kế hoạch bảo tồn.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Hải Hà, không chỉ mang giá trị khoa học và nghiên cứu, Nhà bảo tàng còn như một trung tâm tri thức về tự nhiên, hỗ trợ trực tiếp công tác bảo tồn thông qua cung cấp dữ liệu khoa học làm cơ sở xây dựng khu bảo tồn, đánh giá tình trạng loài, cập nhật Sách đỏ; lưu giữ nguồn gen và thông tin loài để hỗ trợ phục hồi quần thể, tái thiết sinh cảnh...; là cầu nối trực quan giúp cộng đồng hiểu đúng về giá trị tự nhiên. Thông qua trưng bày, mô hình 3D, hệ thống tương tác số và các hoạt động trải nghiệm, người dân có cơ hội tiếp cận các kiến thức khoa học phức tạp một cách sinh động; qua đó, góp phần nâng cao nhận thức, thúc đẩy hành vi bảo vệ môi trường và lan tỏa văn hóa bảo tồn trong xã hội.
Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Huống (Nghệ An) có diện tích gần 46.500 ha, là một trong 3 khu rừng đặc dụng nằm trong vùng lõi khu dự trữ sinh quyển thế giới phía Tây tỉnh Nghệ An, được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới vào tháng 9/2007. Đây là hành lang xanh kết nối với Vườn quốc gia Pù Mát, Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt tạo nên sự liên tục về môi trường và sinh cảnh. Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống là kho tàng về đa dạng sinh học, lưu giữ nhiều nguồn gen của các loài động, thực vật quý hiếm và đặc hữu như: Pơ mu, Sa mu dầu, Bách xanh, Lan kim tuyến, voọc xám, vượn má trắng, gà lôi vằn… Tại đây có gần 570 loài động vật, trong đó có 69 loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam, 51 loài nằm trong Danh lục đỏ IUCN 2020 và 36 loài nằm trong Công ước CITES; hơn 1.800 loài thực vật, trong đó có 76 loài trong Sách đỏ Việt Nam và 15 loài nằm trong Danh lục đỏ IUCN 2020… Đến với Nhà bảo tàng, du khách sẽ tiếp cận được một phần thu nhỏ của đại ngàn Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống, thỏa mãn niềm đam mê khám phá khoa học, tìm hiểu về thiên nhiên./.