Trên cả nước có nhiều nơi làm hương, nhưng ở thôn Cao, xã Bảo Khê, thành phố Hưng Yên (Hưng Yên) được xem là nơi phát tích của nghề làm hương với truyền thuyết vào thế kỷ XVIII, người con gái tài, sắc họ Đào đi buôn bán và học được nghề làm hương, khi trở về đã truyền dạy lại cho người dân trong làng. Trước sự biến đổi của xã hội, nghề làm hương không bị mai một mà ngày càng được mở rộng phát triển. Điều làm nên tên tuổi thương hiệu chính ở việc người dân biết giữ danh thơm cho nghề làm hương, không vì lợi nhuận mà đánh đổi chất lượng.
Những ngày cuối năm khi Tết đến Xuân về, đi trên tuyến Quốc lộ 39 dẫn vào thành phố Hưng Yên, đến địa phận thôn Cao dù không chủ tâm, người ta cũng dễ dàng nhận ra mùi thơm nhẹ, dễ chịu từ thuốc Bắc lan tỏa khắp nơi. Đó là chỉ dấu cho thấy một làng làm hương lớn nhất miền Bắc đang độ vào mùa sản xuất với quy mô lớn nhất.
Khi ánh nắng mặt trời bắt đầu chiếu rọi, cũng là lúc người làng thôn Cao mang các sản phẩm từ hương ra phơi trên con đường làng, bãi đất trống. Theo kinh nghiệm của dân gian, ánh nắng tự nhiên sẽ làm hương thơm, đượm tàn hơn so với dùng nhiệt để sấy khô hương. Khi phơi, mỗi cây hương đều được người thợ đảo, lật giở một cách tỷ mỷ cho khô thật đều.
Cây hương thôn Cao thường được cấu tạo bởi 3 thành phần chính; tăm hương được làm từ thân cây tre được tách nhỏ, bột hương gồm hỗn hợp của bột gỗ được nghiền từ nhiều cây: trầm hương, quế chi, hương bài, thảo dược…. vả chất kết dính được làm từ keo của cây tràm.
Tuy nhiên, mùi thơm của mỗi loại hương lại tùy thuộc vào “bí kíp” riêng của mỗi hộ gia đình; theo mức độ đắt rẻ của dòng sản phẩm.
Hiện thôn Cao có khoảng gần 200 hộ tham gia làm hương; trong đó, 83 hộ ra nhập Hội làng nghề hương xạ thôn Cao. Ông Nguyễn Như Khanh, Chủ tịch Hội làng nghề hương xạ thôn Cao cho biết, ra đời từ năm 2008, hội có quy chế hoạt động; trong đó, chú trọng đến việc gìn giữ thương hiệu hương xạ.
Hàng tháng, hội đều họp quán triệt tới hội viên, giữ nghề, giữ tiếng thơm của làng, chấp hành đúng các nội quy tập thể đã đề ra. Để giám sát các hội viên được nghiêm ngặt, hội đã cắt cử 2 hội viên làm thanh tra, giám sát xem trong quá trình sản xuất có vi phạm, đưa hóa chất tạo mùi vào hương hay không, nếu phát hiện sẽ báo cáo với lãnh đạo hội để xem xét xử lý. Nhờ triển khai một cách quyết liệt, mà từ trước tới nay, chưa phát hiện hội viên nào dùng hóa chất để làm hương.
Theo ông Khanh, không như ngành nghề khác, làm hương là công việc liên quan đến tâm linh nên những người làm hương phải có tâm cao trước, các công đoạn phải được triển khai cẩn trọng, không được cẩu thả.
“Ở đâu đó có thể người ta trộn hương với hóa chất nhưng ở thôn Cao làm hương bằng thảo mộc. Nếu phát hiện ra hội viên nào làm hương thơm bằng hóa chất chúng tôi sẽ tẩy chay. Ngoài ra Hội sẽ đưa lên loa truyền thanh bêu tên, người đã làm ảnh hưởng tới các hội viên khác cũng như thương hiệu hương thôn Cao mà bao đời nay, người làng nghề đã gây dựng”, vị Chủ tịch Hội làng nghề hương xạ thôn Cao nhấn mạnh.
Ông Nguyễn Như Khanh cho biết thêm, trường hợp đưa hóa chất vào hương, trước tiên người sản xuất sẽ bị ảnh hưởng, sau đó mới đến người tiêu dùng. Hơn nữa kiếm tiền bằng cách đưa hóa chất vào hương sẽ không được bền lâu, khi bị phát hiện thì tai tiếng lắm, nhất là ở trong làng, người làm nghề họ rè bỉu mãi.
Nén hương là thể hiện lòng thành kính nên việc sử dụng hương phải hết sức cẩn trọng, ông Khanh khuyến nghị, người dân nên mua hương ở những nơi có ghề truyền thống; thông tin trên bao bì, nhãn mác phải rõ ràng, không mua hàng trôi nổi trên thị trường, có thể “dính” sản phẩm chất lượng không tốt.
Nghề làm hương đem lại công việc và thu nhập ổn định nên ngày nay nhiều người trẻ ở thôn Cao đã quan tâm đến việc giữ gìn và phát triển nghề sản xuất hương. Hiện toàn xã có khoảng 180 hộ làm các công việc liên quan đến hương; tạo việc làm cho khoảng 500 lao động. Riêng số lao động làm việc tại làng nghề vào dịp trước Tết Nguyên đán cổ truyền khoảng 1.000 – 1.200 lao động.
Cũng như nhiều gia đình trong thôn, những ngày giáp tháng Chạp, ông Đào Đức Triệu tất bật, hối hả đóng gói, vận chuyển hương đi tiêu thụ.
Ông Triệu giới thiệu, trước kia các cụ truyền nghề lại cho con cháu chỉ là làm hương que và hương vòng. Nhưng nay, nhờ sự sáng tạo của thế hệ sau mà mẫu mã sản phẩm hương xạ thôn Cao ngày càng phong phú, có tới hàng chục loại sản phẩm khác nhau, hợp với xu hướng của xã hội hiện đại.
Năm 2020, 2021 khi dịch COVID-19 xuất hiện, người làm hương thôn Cao đã sáng tạo ra hương ngải cứu, hương bồ kết và một số loại sản phẩm khác để người dân có thể sử dụng sát khuẩn và bảo vệ sức khỏe. Nhờ sự năng động, sáng tạo mà nghề làm hương đã trở thành nghề làm giầu ở thôn Cao.
Ông Nguyễn Ngọc Hoan, Chủ tịch UBND xã Bảo Khê thông tin nhanh, nghề làm hương của địa phương vài năm trở lại đây rất phát triển. Hương xạ của xã đã được đưa đi tiêu thụ ở khắp các tỉnh thành trên toàn quốc. Có một số hộ bước đầu đưa hương ra nước ngoài như: Ấn Độ, Trung Quốc…tiêu thụ. Doanh số thu từ hương khoảng 36 tỷ đồng/năm.
Xã Bảo Khê và các hội đoàn thể của địa phương cũng đã tổ chức các lớp truyền nghề cho thế hệ sau và cả những người địa phương khác để nghề ngày càng được mở rộng, phát triển; thị trường tiêu thụ hương cũng vươn xa hơn.
Ngoài ra, xã cũng chủ động thông qua các chương trình của các cấp, ngành tổ chức đưa sản phẩm của làng nghề tham gia các hội chợ thương mại trong và ngoài tỉnh nhằm quảng bá, giới thiệu sản phẩm hương xạ thôn Cao. Từ đó thúc đẩy sản xuất, nâng cao giá trị sản phẩm làng nghề.
Nghề hương xạ thôn Cao đã ra đời cách nay chừng 300 năm. Quãng thời gian ấy biết bao nhiêu biến thiên của quê hương đất nước. Nhưng nén hương xạ thôn Cao vẫn giữ nguyên giá trị tỏa hương thơm ngát. Mỗi khi lễ, Tết người Việt có tục truyền tỏ lòng thành kính, tri ân sâu sắc, dâng nén hương lên các bậc thần, thánh linh thiêng, tổ tiên. Làn khói hương tựa sợi dây tâm linh kết nối giữa hiện tại với quá khứ. Từ ý nghĩa đó, nghề hương xạ thôn Cao đang góp phần giữ gìn, lưu truyền những giá trị văn hóa, tâm linh truyền thống của dân tộc ta.
Mạnh Khánh
