 |
| Vào dịp Tết Nguyên đán, Người Phù Lá xã Châu Quế Thượng gói bánh chưng đen và bánh chưng trắng để dâng cúng tổ tiên |
Một trong những nghi lễ quan trọng nhất đối với người Phù Lá trong ngày Tết "Khùi - xì- mờ" đó là lễ cúng chiều 30 Tết. Từ sáng sớm ngày 30 Tết, việc vệ sinh nhà cửa và đồ dùng trong nhà được mọi thành viên trong gia đình thực hiện rất khẩn trương, sau đó là việc trang hoàng sắp đặt bàn thờ tổ tiên. Cũng như người Kinh, bàn thờ của người Phù Lá cũng có mâm ngũ quả, bánh mứt, kẹo, cành đào, cành mận. Trong dịp này, gia đình người Phù Lá thường mổ lợn để làm lễ cúng và phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt cho gia đình trong những ngày Tết. Tùy theo điều kiện và nhu cầu của mỗi gia đình mà mổ lợn to hay lợn nhỏ khác nhau để làm lễ cúng. Người Phù Lá xã Châu Quế Thượng không gói bánh chưng vuông như người Kinh hay bánh chưng dài như các dân tộc khác mà gói bánh chưng gù, gồm 2 loại: bánh chưng đen và bánh chưng trắng. Tất cả các thành viên trong gia đình đều tất bật chuẩn bị cho mâm cơm cúng tổ tiên và bữa cơm tất niên. Tùy theo từng dòng họ mà mâm cơm dâng lên tổ tiên ngày 30 Tết của người Phù Lá cũng có những hình thức khác nhau.
Với người Phù Lá, Tết "Khùi - xì- mờ" không chỉ là dịp ăn ngon, mặc đẹp mà ngày Tết còn để gắn kết các thành viên trong mỗi gia đình, dòng tộc và cả cộng đồng làng xã, mọi người sẽ gần nhau hơn qua mâm cơm ngày Tết. Chính vì vậy bữa cơm chiều 30 chính là thời gian được mọi người trông đợi nhất trong năm, là bữa cơm đầu tiên mà người Phù Lá ăn trong Tết Khui xi mờ và cũng là bữa cơm đông đủ nhất đối với mỗi gia đình.
Vào thời khắc đầu tiên của năm mới sau giao thừa, tất cả các thành viên trong gia đình người Phù Lá ra ngọn nước đầu nguồn để rửa mặt, đồng thời hứng đầy ống bương nước đem về nhà. Đây là một tập quán độc đáo của người Phù Lá , bởi họ cho rằng, đầu năm phải có nước mới, tinh khiết về để trong nhà thì cả năm mới gia đình mới khoẻ mạnh, sạch sẽ và thu được nhiều cái mới. Trên đường đi lấy nước về, mỗi người phải nhặt một viên đá cuội lấy may, rồi đem về đặt vào bồ thóc hay ném vào chuồng lợn, chuồng gà để cầu mong cả năm lợn, gà to và nặng như đá. Sau đó, gia đình tiến hành làm lễ cân nước. Nếu ống bương nước mới lấy về nặng hơn ống bương nước của năm cũ thì cả năm, gặp may mắn, làm ăn phát đạt.
Sáng mồng 1 Tết, gia đình người Phù Lá tiến hành làm lễ cúng tổ tiên. Vị trí cúng là chiếc cửa sổ ma. Cửa ma là nơi thờ tổ tiên của người Xá Phó được làm bằng vách liếp. Theo phong tục của người Xá Phó, cửa ma phải đặt ở gian nhà giữa, thẳng với bếp nấu ăn. Nếu cửa ma đặt lệch thì người trong nhà sẽ bị hồn ma của người đã khuất làm cho ốm đau hoặc của cải trong nhà sẽ bị phát tán hết. Trong mâm lễ cúng tổ tiên đầu năm mới ngoài các món ăn được chế biến từ gà, lợn thì không thể thiếu món cá suối nướng, thịt chuột rừng, thịt sóc, thịt chim và món hoa chuối rừng luộc. Đây là những món ăn mà thời xa xưa tổ tiên người Phù Lá đã dùng để nuôi sống con người, còn ngày nay người Phù Lá đưa lên mâm cỗ cúng trong ngày đầu năm mới để cầu mong Chuột, Chim, Sóc không phá hoại mùa màng.
Sau khi cúng tổ tiên, người Phù Lá cúng Thổ công, Thổ địa. Lễ vật gồm một con gà trống, gừng đỏ, gạo muối và nước mới lấy trong đêm giao thừa. Địa điểm tiến hành nghi lễ là khu sàn phụ đối diện với cửa chính ra vào. Chủ nhà đọc lời cúng mời các ma ngoài nhà, ma đói, ma khát về uống rượu và cầu cho các ma trời đừng đến quấy rối mâm cúng tổ tiên của gia đình. Cũng giống như người Kinh và các dân tộc khác, người Phù Lá có những điều kiêng kỵ riêng trong ngày Tết. Bà Đặng Thị Lan, Thôn Nhầy, xã Châu Quế Thượng cho biết: “Chị em phụ nữ Phù Lá sáng mùng một tết không được đi qua bàn thờ tổ tiên, không được giặt giũ, không được dùng cặp bếp hót than bếp, không được dùng lược chải tóc. Nấu cơm, làm canh cúng tổ tiên rồi mời cả gia đình ăn cơm, ăn xong không được rửa bát, đến 10 giờ mới được chải tóc, thay quần áo mới đi chơi thăm bà con hay chơi ném còn, về mới được rửa bát. Kiêng như thế để chị em phụ nữ Phù Lá cả năm được khoẻ mạnh và hạnh phúc”.
Người Phù Lá có ý thức cố kết cộng đồng cao nhưng lại rất phóng khoáng, trong những ngày Tết, khách đến nhà dù lạ hay thân quen, chủ nhà đều nồng nhiệt chào đón, chuẩn bị mâm cơm đầy đặn, cùng nhau chúc rượu và chúc phúc năm mới cho nhau bằng những câu hát đối đã được truyền giữ từ ngàn đời của dân tộc Phù Lá. Sau khi uống với nhau chén rượu, ăn miếng bánh, miếng thịt và chúc nhau những điều tốt lành trong năm mới, gia đình sẽ tổ chức múa Xình Xi Bá hay còn gọi là múa Xòe và mời khách cùng tham dự. Mọi người vừa múa Xòe quanh bếp lửa, vừa khấn cầu tổ tiên, thần linh phù hộ cho gia đình một năm mới sức khoẻ, mùa màng bội thu, trâu bò, lợn gà đầy chuồng. Múa Xình Xi Bá là nét văn hóa rất độc đáo, thể hiện tình cảm nồng đượm, mến khách của người Phù Lá xã Châu Quế Thượng trong mỗi độ Tết đến xuân về.
Mùa xuân đến, bản làng của người Phù Lá xã Châu Quế Thượng trở nên sôi động hơn bởi những tiếng cười rộn rã, gọi bạn đi chơi Tết của các chàng trai, cô gái. Các bà, các mẹ, các chị được diện những bộ váy áo truyền thống hòa mình vào các lễ hội dân gian. Tết "Khùi - xì- mờ" cũng là dịp để các thế hệ con cháu người Phù Lá nhớ về nguồn cội của mình, đồng thời tạo cho con người khoảng thời gian nghỉ ngơi, giao lưu gặp gỡ anh em, bạn bè, cùng nâng chén rượu chúc cho mùa màng tươi tốt, làm ăn gặp nhiều may mắn, gia đình ấm no, hạnh phúc.
Người Xa Phó ở Châu Quế Thượng vui xuân, ăn tết đến hết ngày mùng 3, mùng 4 thì dân làng lại tổ chức Tết trồng cây khai xuân để lấy may. Sau đó cả dân làng tập trung ngay trên nương thổi sáo Cúc kẹ (sáo mũi) để cầu mong Thần rừng phù hộ cho cây xanh tươi tốt ,mùa màng bội thu, thóc lúa đầy bồ. Tiếng sáo ngày xuân thể hiện tình yêu đôi lứa, tình yêu lao động, động viên mọi người cùng hướng tới cuộc sống tốt đẹp. thi đua lao động sản xuất trong khí thế của mùa xuân mới tràn đầy niềm tin và hy vọng.
Tên tự gọi: Lao Va Xơ, Bồ Khô Pạ, Phù Lá.
Tên gọi khác: Xá Phó, Cần Thin.
Nhóm địa phương: Phù Lá Lão - Bồ Khô Pạ, Phù Lá Ðen, Phù Lá Hán.
Dân số: 10.944 người (Theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009).
Ngôn ngữ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng Miến (ngữ hệ Hán - Tạng), gần với Miến hơn.
Lịch sử: Nhóm Phù Lá Lão - Bồ Khô Pạ là cư dân có mặt tương đối sớm ở Tây Bắc nước ta.
Các nhóm khác đến muộn hơn, khoảng 200-300 năm trở lại, quá trình hội nhập của nhóm Phù Lá Hán còn tiếp diễn cho tới những năm 40 của thế kỷ XX.
Hoạt động sản xuất: Người Phù Lá làm nương và ruộng bậc thang, các sản phẩm đan bằng mây, trúc với nhiều hoa văn, màu sắc như các đồ đựng quần áo, thức ăn rất nổi tiếng. Họ quen sử dụng nỏ, tên tẩm thuốc độc, trồng bông, dệt vải, xe sợi bằng con trượt.
Ăn: Người Phù Lá giã gạo hàng ngày bằng chày tay, ăn cơm tẻ ngày hai bữa, sáng sớm và tối thích hợp với điều kiện canh tác trên nương. Ðồ nếp dùng trong lễ cúng, làm bánh. Cơm nếp, các món ăn cá, thịt ướp với gạo rang giã nhỏ cùng gia vị ớt, rau thơm, thịt nướng rất được họ ưa thích.
Mặc: Phụ nữ ăn mặc khác nhau giữa các nhóm. Nữ giới nhóm Phù Lá Lão - Bố Khô Pạ mặc váy, áo ngắn, cổ vuông chui đầu, vừa thêu vừa trang trí bằng hạt cườm, thắt lưng đính vỏ ốc núi. Các nhóm khác mặc quần, áo dài xẻ ngực hay áo ngắn xẻ nách.Chiếc áo của nam giới Phù Lá Lão rất độc đáo, sau lưng đính nhiều hạt cườm.Nam nữ Phù Lá thường đeo túi vải bên mình.
Ở: Người Phù Lá sống tập trung ở các tỉnh: Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái, Lai Châu. Làng xóm thường cách xa nương. Cư dân nhóm Phù Lá Lão thường ở phân tán thành những chòm xóm với quy mô nhỏ.
Các nhóm khác cư trú tập trung hơn. Tuỳ từng nơi ở nhà sàn hay nhà trệt. Kho thóc quây quần thành một khu thường làm cách xa nhà để phòng hoả hoạn.
Phương tiện vận chuyển: Nhóm Phù Lá Lão - Bồ Khô Pạ đeo gùi đỡ bằng trán. Trái lại, nhóm Phù Lá Hán và Phù Lá Ðen cõng gùi trên lưng hoặc sử dụng ngựa thồ để chuyên chở.
Quan hệ xã hội: Quan hệ láng giềng là mối quan hệ chủ đạo trong các bản Phù Lá. Những ngày mùa các gia đình trong bản thường giúp đổi công cho nhau, ăn chung với gia chủ bữa tối. Khi gia đình nào đó có công to việc lớn (cưới xin, làm nhà, ma chay...) đều nhận được sự giúp đỡ của các thành viên khác nhau trong bản. Trong bản có nhiều họ khác nhau, mỗi họ lại chia thành nhiều chi. Phủ bên ngoài các tên họ bằng âm Hán, Hán - Việt, Việt, Thái còn có những tên họ riêng bằng tiếng dân tộc.
Dấu vết thờ vật tổ trong các dòng họ còn đặc biệt rõ nét ở nhóm Phù Lá Lão. Quan hệ dòng họ không thật chặt chẽ.
Cưới xin: Trai gái tự do tìm hiểu trước hôn nhân. Tối tối, gái trai chưa vợ chưa chồng thường đến tụ tập vui chơi ở nhà bạn gái hay trai và ngủ luôn ở gian khách, nơi dành cho những người chưa vợ chưa chồng. Nếu yêu nhau người con trai được vào ngủ chung với người yêu của mình. Sau vài đêm đi lại với nhau, hai bên thật ưng ý, người con gái trở về ngủ ở nhà mình. Ðến đêm người yêu lại tới ngủ cùng.
Tiếp đó là các lễ dạm, hỏi, cưới như bình thường.
Trong đám cưới có tục uống rượu, hát đối để được vào nhà đón và đưa cô dâu về nhà trai và nhà gái, tục vẩy nước bẩn và bôi nhọ nồi lên mặt đoàn nhà trai trước khi ra về, tục lại mặt sau 12 ngày cưới.
Sinh đẻ: Sản phụ đẻ ngồi. Họ không được ngủ trên giường, mà phải ngủ trên đệm rơm. Nhau đẻ chôn dưới gầm giường hoặc chân cột dưới gầm sàn, phía buồng ngủ.
Sau khi đẻ kiêng người lạ vào nhà 3 ngày với dấu hiệu úp nón trên cọc ở trước cửa hay cọc bôi than đen có cắm lá đùm đúm ở ngoài cửa. Lễ đặt tên 12 ngày sau khi đẻ do thày mo thực hiện.
Mỗi người được đặt hai tên, một tên khác chỉ dùng để cúng báo tổ tiên hay cúng lúc chết.
Thờ cúng: Người Phù Lá thờ riêng tổ tiên nam để phù hộ cho sức khoẻ, tổ tiên nữ phù hộ cho mùa màng. Lễ cơm mới chủ yếu cúng ở nơi thờ tổ tiên nữ do phụ nữ đại diện và nữ giới trong nhà được ăn cơm trước.
Lễ cúng bản thường vào tháng hai hàng năm. Họ thực hiện nhiều nghi lễ tín ngưỡng nông nghiệp trên nương, ruộng. Chiếc chài mới cũng phải qua lễ cúng mới được dùng.
Thày cúng giữ vị trí quan trọng trong xã hội. Thày cúng thường được dạy theo cách truyền khẩu vào các dịp tết tháng giêng, tháng bảy.
Lễ tết: Người Phù Lá ăn tết Nguyên đán, các tết tháng năm, tháng bảy, cơm mới.
Học: Một bộ phận người Phù Lá ở các huyện Mường Khương, Bắc Hà, Xín Mần có truyền thống sử dụng chữ Hán và xem tiếng Hán phương Nam như công cụ giao tiếp hàng ngày.
Văn nghệ: Kho tàng văn học dân gian phong phú, nhiều truyện cổ tích rất gần với môtip của người Việt. Người Phù Lá sử dụng kèn, trống. Trai gái thích hát giao duyên. Nhóm Phù Lá Lão còn biết múa xoè trong âm hưởng của các làn điệu dân ca Thái.
Chơi: Trẻ em thích chơi đu quay, đá cầu, trốn tìm, đánh cỏ, chơi cù...
Trong các dịp hội hè, lễ tết... ngay cả người lớn cũng tham gia vào các trò chơi vui nhộn với phong thái rất hồn nhiên.
Theo cema.gov.vn
