Hàng trăm năm qua, những căn nhà rường cổ được xem là báu vật có một không hai của người dân thôn Hội Kỳ, xã Hải Chánh, huyện Hải Lăng nói riêng và người dân tỉnh Quảng Trị nói chung. Tuy nhiên, dưới biến động của chiến tranh, thiên tai, thời gian, giờ đây việc bảo tồn, trùng tu và lưu truyền báu vật này cho các thế hệ sau đang gặp nhiều khó khăn. Để bảo vệ nhà rường cổ không chỉ có sự nỗ lực, cố gắng của chủ nhân những ngôi nhà mà rất cần sự vào cuộc, quan tâm của các ngành chức năng…
Mái nhà của những ngôi nhà rường cổ Hội Kỳ được lợp ngói liệt (ngói âm dương). Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
“Di sản” văn hóa độc đáo của một vùng quê
Nằm sát bên dòng sông Ô Lâu thơ mộng với ba mặt giáp sông, thôn Hội Kỳ được lập khoảng 500 năm trước. Được xem là mảnh đất “Địa linh nhân kiệt” nên nơi đây được nhiều quan lại, địa chủ, gia đình giàu có lựa chọn là nơi dựng đất, làm nhà. Các căn nhà rường cổ được ra đời như thế. Hiện nay, thôn Hội Kỳ còn có 16 căn nhà rường cổ, trong đó có 15 nhà ở và 1 nhà thờ họ. Các căn nhà rường ở đây hầu hết đều có tuổi thọ trên 100 năm. Đặc biệt, nhiều căn nhà có tuổi thọ hơn 200 năm như: nhà của ông Dương Quang Dân, hậu duệ nhà ông Ký (người giàu có của làng địa chủ ngày xưa); nhà ông Dương Văn Tuệ, hậu duệ của nhà lý trưởng; nhà ông Nguyễn Tiến Dũng hậu duệ của ông giáo Độ...
Ngôi nhà của ông Nguyễn Tiến Dũng (56 tuổi), thôn Hội Kỳ, xã Hải Chánh hậu duệ đời thứ 5 của ông giáo Độ, một trong những người có tiếng tăm của làng ngày trước đã được trùng tu lại do thiên tai và thời gian. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Dẫn chúng tôi một vòng quanh thôn, ông Nguyễn Bé, Bí thư Chi bộ, Trưởng thôn Hội Kỳ cho biết: Mỗi căn nhà rường cổ Hội Kỳ đều có hồn phách độc đáo riêng của kiến trúc và lối sống cổ. Để làm được những căn nhà độc đáo này, chủ nhân của nó phải cất trữ gỗ trong nhiều năm.
Mỗi căn nhà có một bức hoành phi là lời căn dặn của tổ tiên để lại cho con cháu sau này. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Đó là những loại gỗ quý hiếm được lựa chọn về kích cỡ màu sắc, khối hộp chặt chẽ. Người thợ được chọn để làm nhà cũng phải là người có tay nghề cao. Mỗi chi tiết dù là nhỏ nhất của căn nhà được thiết kế một cách tài hoa, tỉ mẩn.
Một ngôi nhà rường cổ Hội Kỳ đã được sửa chữa, tân trang lại. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Đặc biệt, theo nhiều người kể lại, thời điểm căn nhà hoàn tất, khi nghiệm thu chủ nhà sẽ dùng một ca nước lớn đổ vào vị trí khớp nối giữa các cột gỗ. Căn nhà được đánh giá đạt chuẩn khi nước không chảy qua những vị trí đó; nếu nước chảy lọt, chủ nhà sẽ “bắt đền” người thợ. Chính vì vậy, mỗi căn nhà cổ đều là những tác phẩm nghệ thuật đắt giá và đầy tâm huyết, có giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, kiến trúc nghệ thuật của những người thi công lẫn chủ nhà.
Ngôi nhà của ông Nguyễn Tiến Dũng (56 tuổi), thôn Hội Kỳ, xã Hải Chánh hậu duệ đời thứ 5 của ông giáo Độ, một trong những người có tiếng tăm của làng ngày trước đã được trùng tu lại. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Được thiết kế theo dạng 3 gian 2 chái hoặc 1 gian 2 chái, gian giữa để thờ tổ tiên và để bàn tiếp khách, Tây phòng để đàn ông ở và Đông phòng cho phụ nữ ở, những căn nhà ở đây đều mang dấu hiệu vùng quê riêng của miền Trung khi có gác lửng hay còn gọi là “tra” để đựng lúa, gạo, đồ dùng và là nơi tránh trú của các gia đình ở mỗi khi nước lũ dâng cao.
Nhà rường Hội Kỳ có thiết kế riêng biệt với nhiều yếu tố đặc trưng trong kiến trúc như: Mái được lợp bằng ngói liệt; cửa bản khoa đóng mở như một cuốn sách; hệ thống hương án, cột, kèo, giá đỡ được chạm khắc công phu theo thẩm mỹ của chủ nhà, tùy thuộc vào tầng lớp quan lại hay địa chủ để có những hoa văn phù hợp và đa dạng…
Rời xa cuộc sống tấp nập của phố thị, đến với ngôi nhà rường cổ của ông Nguyễn Tiến Dũng (56 tuổi), thôn Hội Kỳ, xã Hải Chánh, người tới thăm có thể ngỡ như đang lạc về quá khứ với giàn cau, hàng trầu, cây mai vàng trước ngõ và hàng chè tàu xanh mướt được cắt tỉa cẩn thận.
Toàn bộ cánh cửa của các ngôi nhà rường cổ là cửa bản khóa được đóng mở như một cuốn sách. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Ông Dũng là hậu duệ đời thứ 5 của ông giáo Độ, một trong những người có tiếng tăm trong làng năm xưa. Thực hiện di huấn tổ tiên, đến nay nhiều thế hệ gia đình ông Dũng vẫn bảo tồn và giữ nếp nhà xưa. Căn nhà của ông có bức hoành phi mang tên “Tứ đại đồng đường” tạm dịch là 4 thế hệ ông-cha-con-cháu luôn ở chung một nhà. Đây là lời dặn dò, mong muốn của người khai sinh ra căn nhà này gửi gắm đến các thế hệ con cháu.
Một bức tranh cổ có niên đại hơn 100 năm tuổi được người dân giữ gìn đến nay. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Hiện nay, gia đình ông Dũng còn hai căn nhà rường cổ, trong đó căn nhà chính giữa một gian hai mái còn tương đối nguyên vẹn nhưng căn nhà còn lại đã được sửa đổi, trùng tu lại để phục vụ nhu cầu sử dụng cũng như bảo tồn được căn nhà.
Ông Dũng tâm sự: Thực hiện gia huấn của tổ tiên, gia đình ông bao năm qua vẫn cố gắng giữ nếp nhà theo lời căn dặn. Hiện nay, khó khăn nhất trong việc giữ gìn và bảo tồn nhà rường cổ chính là sự khắc nghiệt của thiên tai, đặc biệt là trước các đợt bão, lũ như năm vừa qua. Không chỉ riêng nhà rường của gia đình ông mà các gia đình khác đều bị xuống cấp nặng, kết cấu của ngôi nhà bị hư hỏng. Để bảo tồn được những ngôi nhà rường cổ lại như xưa rất khó khi chi phí chi trả rất lớn và thợ lành nghề hiện nay rất hiếm. Cách tạm thời trước mắt chính là giữ nguyên hệ thống rường cổ rồi sửa chữa những nơi hư hỏng bằng gạch, xi măng...
Ông Dũng cho biết, gia đình ông cũng đã phải sửa chữa lại nhiều chi tiết như mái nhà, thân nhà, hệ thống cột đỡ trước hiên nhà… để có thể phục vụ nhu cầu sử dụng cũng như bảo vệ ngôi nhà.
Ngôi nhà rường cổ của nhà thờ họ Nguyễn. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Bảo tồn nhà rường hàng trăm năm tuổi
Trong hai căn nhà rường cổ của gia đình ông Dũng, căn nhà phía Đông đã được sửa chữa lại bằng bức tường bê tông, sàn nhà được lát lại gạch hoa, phần ngói cũng được lợp mới lại theo kiểu hiện đại thay cho ngói liệt, cửa hai cánh thay cho cửa bản khoa… Tuy nhiên, hệ thống cột kèo và rường cổ vẫn còn nguyên vẹn với những họa tiết riêng biệt. Đối với căn nhà chính ở trung tâm vẫn còn giữ lại được những nét cổ xưa, chưa bị tác động nhiều trong cấu trúc và kết cấu xây dựng. Tuy nhiên, hệ thống cột đỡ bên trước hiên và tường nhà được sửa chữa, tân trang, xây dựng bằng xi măng…
Ngôi nhà rường cổ của nhà thờ họ Nguyễn. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Giống nhà ông Dũng, nhà của ông Dương Quang Dân cũng trong tình trạng tương tự, mặc dù hệ thống nhà rường đang còn giữ nguyên nét độc đáo bởi hệ thống rường cổ trên 100 năm tuổi, cửa bản khoa và ngói liệt… Tuy nhiên, do yếu tố thời gian nên căn nhà đã bị xuống cấp, ông Dân cũng đã trùng tu lại căn nhà để phù hợp với nhu cầu sử dụng. Hệ thống 4 cột đỡ trước mái hiên được dựng lại bằng bê tông, bên hông nhà được xây lại bằng bức tường xi măng, sàn nhà lát gạch hoa… Đây là nét chung hầu hết của các căn nhà rường cổ tại làng Hội Kỳ hiện nay. Để phù hợp với nhu cầu sử dụng cũng như khắc phục tác động của thời gian và thiên tai nên hầu hết các căn nhà rường cổ đều được chủ nhân cải tạo, sửa sang lại.
Ngôi nhà của ông Nguyễn Tiến Dũng (56 tuổi), thôn Hội Kỳ, xã Hải Chánh hậu duệ đời thứ 5 của ông giáo Độ, một trong những người có tiếng tăm của làng ngày trước. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Mang dấu ấn độc đáo về cốt cách, hồn phách của một vùng quê từ thuở khai canh, lập ấp thế nhưng ngày nay nhưng căn nhà rường này đang đối mặt với sự khốc liệt của thời gian và thiên tai. Hiện, nhiều nhà đã bị xuống cấp nghiêm trọng. Bên cạnh đó, việc sửa chữa gặp nhiều khó khăn khi kinh phí thực hiện rất cao. Hầu hết các căn nhà đều được sửa theo hình thức cải tạo lại khi không thể phục hồi nguyên trạng theo đúng thiết kế ban đầu.
Ông Bùi Văn Sinh, Chủ tịch UBND xã Hải Chánh cho biết, khó khăn lớn nhất trong việc giữ gìn các ngôi nhà rường cổ là hiện nay chúng chưa được bảo tồn đúng cách mà chủ yếu dựa vào sự trùng tu của chủ nhân ngôi nhà. Chính vì nguồn kinh phí duy tu, bảo dưỡng gặp nhiều khó khăn, đã có nhiều gia đình muốn bán nhà rường cổ vì nguyên nhân trên.
Hệ thống cột kèo của nhà rường cổ được chạm khắc công phu. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Trước tình hình đó, xã đã tổ chức tuyên truyền, vận động bà con không nên bán mà phải có biện pháp bảo vệ, giữ gìn cho các thế hệ sau. Chính quyền xã cũng đang phối hợp với Phòng văn hóa Thông tin huyện Hải Lăng xây dựng đề án kết nối tour du lịch sinh thái Thác Chờn - làng cổ Hội Kỳ. Hy vọng rằng với sự phát triển về du lịch sẽ mang lại hiệu quả kinh tế, giúp bà con trùng tu, sửa chữa và bảo vệ cũng như góp phần quảng bá nét đẹp của làng cổ Hội Kỳ đến với du khách gần xa.
Hệ thống nhà rường cổ Hội Kỳ là một nét văn hóa đặc sắc của thế hệ cha ông để lại cần được lưu giữ và truyền lại cho thế hệ sau. Tuy nhiên, để thực hiện được điều này cần sự vào cuộc của các ngành chức năng bảo tồn theo giá trị nguyên bản của những căn nhà rường cổ.
Hệ thống cột kèo của nhà rường cổ được chạm khắc công phu. Ảnh: Thanh Thủy-TTXVN
Ông Đỗ Văn Bình, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị cho biết: Làng cổ Hội Kỳ là một lợi thế riêng biệt của huyện Hải Lăng về văn hóa, lịch sử, đây cũng là địa điểm tham quan đầy lý thú. Để phát huy giá trị của những căn nhà rường cổ, trong thời gian tới, Sở sẽ chỉ đạo các bộ phận chuyên môn tiếp tục nghiên cứu lập hồ sơ để công nhận danh hiệu Làng cổ, tạo tiền đề gắn với phát triển du lịch cộng đồng để thu hút các lượt khách trong nước và quốc tế đến thăm quan. Qua đó, tạo điều kiện quảng bá hình ảnh độc đáo của làng cổ Hội Kỳ cũng như tạo thu nhập cho địa phương, góp phần bảo vệ, trùng tu các căn nhà rường cổ. Sở sẽ đồng hành cùng địa phương trong việc lập kế hoạch, huy động các nguồn lực phát triển du lịch gắn với bảo tồn, trùng tu, tôn tạo, phát huy giá trị của nền văn hóa và di sản.
Thanh Thủy
