Nam Định là vùng đất giàu truyền thống văn hóa và có nhiều lễ hội đặc sắc. Tại mỗi lễ hội, ở mỗi địa phương lại có những trò chơi dân gian gắn với việc hình thành, phát triển của vùng đó. Thông qua các trò chơi, văn hóa được bảo tồn, phát huy giá trị trong đời sống đương đại.
Độc đáo hội vật cầu bùn
Cứ 3 năm một lần, vào đầu tháng 2 Âm lịch, người dân thị trấn Lâm (huyện Ý Yên) lại nô nức tổ chức Lễ hội nghề đúc kim loại truyền thống làng Tống Xá. Đây là hoạt động tôn vinh nghề thủ công lâu đời, là dịp con cháu ngày nay tưởng nhớ, tri ân công đức các vị tổ nghề và các bậc danh nhân có công khai ấp, lập thôn, qua đó, động viên các thế hệ con cháu giữ vững và phát huy làng nghề truyền thống.
Lễ hội được tổ chức trong 3 ngày (từ ngày 10 -12/2 Âm lịch) gồm 2 phần: phần lễ và phần hội. Cũng như các lễ hội khác, phần lễ bao gồm những thủ tục, lễ tiết tri ân công đức tổ tiên. Nhưng điều tạo nên sức hấp dẫn của lễ hội là trò chơi - hội thi vật cầu bùn.
Ở làng Tống Xá, không ai biết, trò chơi vật cầu bùn có từ bao giờ, nhưng ai cũng hiểu rằng, trò chơi thể hiện nét đặc trưng của văn minh lúa nước, có ý nghĩa mong cầu cho mùa màng bội thu, tạo không khí vui tươi, phấn khởi, động viên nhân dân bước vào một năm làm việc mới với khí thế hồ hởi. Thông qua trò chơi, nhân dân cũng ý thức được việc rèn luyện sức khỏe, tinh thần, giáo dục con cháu về tình đoàn kết, nhắc nhở đạo lý “uống nước nhớ nguồn” cho mỗi người dân.
Ông Nguyễn Văn Khanh, Phó Ban Lễ hội nghề đúc kim loại truyền thống làng Tống Xá cho biết, trò chơi vật cầu bùn ở Tống Xá không phân biệt nam nữ, độ tuổi. Tham gia trò chơi có từ 8 - 10 đội, mỗi đội từ 5 - 10 người chơi. Quả cầu trong lễ hội được làm từ củ chuối, mài nhẵn thành hình cầu, có đường kính từ 35 - 40cm.
Các đội chơi sẽ tham gia tranh cầu trên mảnh ruộng vuông rộng gần 1.000m2 có bùn nước, cạnh hồ Tống Xá, thời gian thi đấu không quy định cụ thể. Quả cầu được đặt ở trung tâm, hai đội tập trung ở hai góc ruộng. Sau hiệu lệnh phất cờ của trọng tài, hai đội đua nhau tranh cướp cầu. Đội nào tranh và ném được quả cầu vào hố của đối phương là chiến thắng.
Theo lời của ông Khanh, vào mỗi năm tổ chức hội, trò chơi luôn là điểm nhấn bởi không khí rộn ràng, náo nhiệt. Dưới ruộng, các đội đua nhau tranh quả cầu. Những người khỏe mạnh, nhanh nhẹn xông lên cướp cầu, những thành viên còn lại thì che chắn, bảo vệ cho thành viên với tất cả thể lực và tinh thần chiến đấu. Trên bờ, bà con cổ vũ nồng nhiệt, trống vang cờ mở. Những tràng cười vang liên tục nổ ra trước mỗi pha tranh đấu, cướp vật của các đội. Không khí lễ hội, không khí mùa xuân như chan hòa vào nhau tạo nên bức tranh thôn quê đầy sức sống.
Sau màn tranh đấu vật cầu bùn, phần thưởng cho đội thắng cuộc tuy không nhiều nhưng đổi lại là niềm vui, tình đoàn kết của nhân dân thêm gắn chặt. Lễ hội cũng là điểm hẹn của những người con xa quê, là điểm đến hấp dẫn với du khách thập phương đến với Nam Định những ngày đầu năm.
Cà kheo - nghệ thuật của cư dân ven biển
Ở hầu hết các lễ hội vùng ven biển các huyện Nghĩa Hưng, Giao Thủy, Hải Hậu, điều dễ nhận thấy nhất là những màn trình diễn cà kheo. Đối với cư dân chài lưới, cà kheo nói lên toàn bộ đời sống, phong tục, văn hóa của người dân vùng biển, trở thành nghệ thuật, món ăn tinh thần không thể thiếu với người dân nơi đây.
Trong mọi lễ hội, đặc biệt là Ngày hội văn hóa thể thao huyện Hải Hậu được tổ chức hằng năm vào dịp Quốc khánh 2/9, người dân, du khách dễ dàng bắt gặp những đoàn biểu diễn cà kheo đi dọc đường phố. Những ngư dân hằng ngày sử dụng cà kheo để đánh bắt hải sản, nay cũng trên đôi cà kheo cao lênh khênh đó, ngư dân hóa thân thành nghệ sĩ vừa đi vừa biểu diễn, tạo nên một không gian văn hóa vui tươi, đặc sắc.
Các tiết mục biểu diễn của các đội cà kheo đều tái hiện cuộc sống lao động hằng ngày của ngư dân như cất te, quăng chài; đồng thời kết hợp biểu diễn múa sư tử, múa gậy, hoặc hóa thân vào các nhân vật biểu diễn các tích trò.
Ông Nguyễn Văn Tâm, Đội cà kheo xã Hải Xuân, huyện Hải Hậu, người đã có kinh nghiệm 40 năm đi cà kheo cho biết, đây là phương tiện để người dân ven biển sử dụng đánh bắt tôm, cá nhỏ gần bờ. Ngư dân đi trên cà kheo, vừa đi, vừa giữ thăng bằng và sử dụng lưới vó để đánh bắt. Từ thói quen lao động, lâu dần ngư dân đưa cà kheo trở thành nghệ thuật, giúp người dân giải trí sau những giờ lao động.
Ông Tâm cho biết, đi cà kheo dễ mà khó, cà kheo đi dưới nước cũng khác với đi trên bờ. Để vừa đi, vừa múa, vừa chơi nhạc cụ thì người biểu diễn phải kiên trì luyện tập. Ban đầu là tập đi thành thạo, sau đó kết hợp các đạo cụ, nhạc cụ để diễn sao cho uyển chuyển như thể đôi kheo là đôi chân thật sự của mình.
Theo thời gian cùng sự phát triển của xã hội, cà kheo vẫn được ngư dân sử dụng để đánh bắt nhưng hiện còn rất ít người dùng phương thức này. Do đó, người biết đi cà kheo vốn đã ít, người biết biểu diễn lại càng hiếm.
Theo ông Tâm, đội cà kheo của ông hiện có khoảng 15 người tham gia biểu diễn trong các dịp lễ hội tại địa phương hoặc biểu diễn ngoài tỉnh. Những người này đa phần tuổi đã trung niên. Tại địa phương, những người biết đi cà kheo tuổi đã cao, những người trẻ lại không mặn mà. Với mong muốn gìn giữ nghệ thuật này, ông Tâm và các thành viên trong đội thường xuyên khuyến khích, động viên thanh niên trong làng luyện tập đi cà kheo. “Trước kia cà kheo chỉ có đàn ông mới học đi, nhưng để gìn giữ nét đẹp này, tôi đã dạy con gái của mình đi cà kheo, mong rằng lớp trẻ tiếp nối, gìn giữ truyền thống quê hương, trân trọng những gì mình đang có”, ông Tâm tâm sự.
Từ các lễ hội cho thấy, cà kheo không chỉ là ngư cụ, một hình thức biểu diễn mà còn thể hiện sức mạnh, khát khao chinh phục của con người trước thiên nhiên. Việc biểu diễn cà kheo ở các lễ hội đã giúp thế hệ trẻ hiểu hơn về lịch sử, địa lý, quá trình lao động, sản xuất của ông cha, cho thấy khả năng, sức mạnh của con người ở mọi hoàn cảnh khác nhau. Từ đây, khơi dậy niềm tự hào, ý thức bảo vệ, gìn giữ văn hóa đồng thời khích lệ, động viên người dân hăng say trong trong lao động, sản xuất, gắn bó, đoàn kết trong đời sống hàng ngày…
Nguyễn Lành
