Phục hưng trà Lâm Đồng

Không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp, trà Lâm Đồng từng là biểu tượng của vùng đất nam Tây Nguyên - nơi hội tụ tinh hoa khí hậu, đất đai, bàn tay và khối óc con người. Nhưng giữa vòng xoáy thị trường và những biến động của chuỗi cung ứng, vùng chè một thời vang danh đang đối mặt với sự thu hẹp vùng nguyên liệu, thiếu hụt nội lực và áp lực tái định vị. Từ thực trạng này, một hành trình tái sinh đã khởi động - bằng sự khát vọng giữ lại bản sắc từ những đồi chè xanh ngát và bản lĩnh của những doanh nghiệp Việt.

Niềm tự hào đang bên đồi dốc đứng

Từ những đồi chè từng được xem là biểu tượng của chất lượng cao, ngành trà Lâm Đồng nay đang chật vật trong cuộc chiến giữ lại vùng nguyên liệu, duy trì bản sắc và tìm lại chỗ đứng giữa một thị trường đầy biến động. Không chỉ đối diện với sự thu hẹp diện tích và thiếu hụt nhân lực, các doanh nghiệp địa phương còn phải vượt qua những rào cản về chất lượng, liên kết và niềm tin.

Từng được xem là “thủ phủ chè chất lượng cao” của Việt Nam, ngành chè Lâm Đồng - đặc biệt tại Bảo Lộc, Bảo Lâm, Di Linh - nay đang đối mặt với nguy cơ đánh mất vị thế. Theo Chi hội Chè Lâm Đồng, đến năm 2025, toàn tỉnh chỉ còn khoảng 12.000 ha vùng nguyên liệu, giảm mạnh so với hơn 26.000 ha trước đây. Gần như không có vùng nguyên liệu nào được tổ chức theo mô hình tập trung, quy mô lớn, đạt chuẩn quốc tế.

Ông Nguyễn Việt Nam - Phó Chủ tịch UBND TP Bảo Lộc cho biết, sản lượng chè của thành phố hiện chỉ đạt khoảng 7.500 tấn/năm, giảm sâu so với đỉnh cao 25.000 tấn/năm. Phần lớn chỉ sơ chế nên giá trị gia tăng rất thấp. Bảo Lộc có khoảng 160 doanh nghiệp và cơ sở chế biến trà, nhưng chỉ 72 doanh nghiệp là hội viên Chi hội Chè Lâm Đồng và chỉ 14 là hội viên của Hiệp hội Chè Việt Nam. Tỷ lệ thấp cho thấy sự rời rạc, thiếu liên kết và không có sức bật tập thể.

Chủ tịch Chi hội Chè Lâm Đồng, Giám đốc Công ty TNHH Trà Con Nai Vàng Thiên Thành Trần Đại Bình chia sẻ, đây là giai đoạn khó khăn nhất của ngành trong hơn 20 năm qua. Không chỉ diện tích, mà chất lượng nguyên liệu, nhân lực kỹ thuật, giá cả và uy tín đều đang sụt giảm.

Phần lớn doanh nghiệp vẫn phụ thuộc vào vùng nguyên liệu nhỏ lẻ do hộ nông dân trồng, dẫn tới khó kiểm soát chất lượng, truy xuất nguồn gốc yếu, không đạt chuẩn xuất khẩu. Trong khi đó, trà từ các tỉnh phía Bắc có giá nguyên liệu rẻ hơn 20 - 30%, dễ dàng cạnh tranh ngay trên thị trường miền Nam.

Thêm vào đó, nhiều doanh nghiệp nhà nước từng sở hữu vùng nguyên liệu lớn đã ngừng hoạt động, đất đai chuyển đổi mục đích. Các giống chè Oolong, TB14, LĐ97 giảm dần. Giá chè xuất khẩu trung bình của Việt Nam hiện chỉ khoảng 1.600 - 1.750 USD/tấn - thấp hơn 25 - 60% so với Kenya hay Sri Lanka.

Dù nhiều nông dân đã bỏ chè để chuyển sang cây có lợi nhuận cao hơn, vẫn có những doanh nghiệp tư nhân kiên trì giữ nghề, duy trì vùng nguyên liệu. Ông Bình chia sẻ: “Buông tay là mất đất trồng trà, mất truyền thống, kỹ nghệ và hệ sinh thái văn hóa địa phương. Vì vậy, chúng tôi cần tiếp sức mạnh mẽ từ chính quyền và hiệp hội ngành hàng, chứ không thể tự bơi mãi”.

Theo Chi hội Chè Lâm Đồng, đến năm 2025, toàn tỉnh chỉ còn khoảng 12.000 ha vùng nguyên liệu, giảm mạnh so với hơn 26.000 ha trước đây.

Điểm sáng hiếm hoi là một số doanh nghiệp sản xuất trà Oolong vẫn liên kết với nông dân để duy trì nguyên liệu đạt chuẩn Rainforest hoặc hữu cơ. Nhưng số này ít và chỉ đáp ứng thị trường ngách. Trong khi đó, nhu cầu về trà xanh, trà đen, trà sữa... tăng nhanh, nhưng vùng nguyên liệu hiện không đủ chuẩn, không đủ sản lượng.

Một nguyên nhân khác khiến ngành trà Lâm Đồng “lao dốc” là sự cạnh tranh không lành mạnh ngay trong nội bộ doanh nghiệp địa phương. Một số cơ sở làm trà theo yêu cầu đối tác không đảm bảo tiêu chuẩn vệ sinh, khiến vụ việc ảnh hưởng tới cả ngành, làm giảm uy tín chung. Điều này cho thấy vai trò điều phối, kiểm soát chất lượng và bảo vệ thương hiệu tập thể vẫn còn rất mờ nhạt.

Giấc mơ về một “phố trà”, một thương hiệu chung

Theo Tiến sĩ Phạm S, nguyên Phó Chủ tịch UBND tỉnh Lâm Đồng, chuyên gia cao cấp nông nghiệp - ngành chè Lâm Đồng sẽ không thể “tái sinh” nếu chỉ làm theo cách cũ. “Phải thay đổi tư duy - từ phân tán sang liên kết, từ sản xuất thô sang gia tăng giá trị, từ nội địa sang toàn cầu”.

Ông Phạm S đề xuất ba đột phá: Liên kết vùng nguyên liệu lớn có kiểm soát, tổ chức nông dân kiểu mới, áp dụng mã QR, blockchain để truy xuất minh bạch; Đổi mới công nghệ chế biến và đa dạng sản phẩm - phát triển trà matcha, hồng trà, Oolong cao cấp, trà dưỡng sinh cho thị trường Nhật Bản, châu Âu; Gắn nông nghiệp với du lịch trải nghiệm - xây dựng mô hình “vườn trà - xưởng chế biến - nhà trưng bày - homestay”.

Ông Trần Đại Bình chia sẻ, nhiều doanh nghiệp trong Chi hội đã đề xuất thành lập một "Phố trà Lâm Đồng" tại trung tâm Bảo Lộc, nơi trà không chỉ được bán mà còn được kể chuyện, trải nghiệm và kết nối với ẩm thực - văn hóa - thiên nhiên cao nguyên.

Tuy nhiên, để làm được điều đó, họ cần chính sách ưu đãi về vốn, đất, thuế, cùng sự vào cuộc của chính quyền, để trà không chỉ đi vào siêu thị, mà còn đi vào tour tuyến. Đồng thời, phải có hành lang pháp lý rõ ràng cho thương hiệu tập thể, tránh mạnh ai nấy làm. Ngay cả hoạt động xúc tiến thương mại, giới thiệu sản phẩm cũng phải đổi mới để bắt kịp nhịp thế giới. Thị trường chè toàn cầu còn rất mở, nhu cầu rất lớn.

Trà không đơn thuần là một cây trồng. Trà là biểu tượng của Lâm Đồng - từ sắc xanh của lá, vị đậm của nước, đến tinh thần kiên nhẫn, bền bỉ, thanh sạch trong cách người dân làm nghề. Nhưng để giữ được màu xanh ấy, không thể chỉ trông vào lòng yêu nghề.

Cần một chiến lược phục hưng ngành trà Lâm Đồng từ cấp tỉnh, có quy hoạch rõ ràng, quy chuẩn vùng trồng, nguồn lực thực chất và tầm nhìn dài hạn. Phải tăng được sức cạnh tranh nội tại, nếu không, sẽ đến một lúc, trà Lâm Đồng chỉ còn là hoài niệm.

Từ sản phẩm đến trải nghiệm

Trong bối cảnh ngành trà Lâm Đồng đang tìm đường trở lại với thị trường toàn cầu, những người làm trà hiểu rằng: muốn đi xa, không thể đi một mình. Từ khát vọng làm mới sản phẩm đến nhu cầu xây dựng thương hiệu tập thể, vai trò của các hiệp hội - đặc biệt là Chi hội Chè Lâm Đồng - ngày càng trở nên quan trọng. Nhưng để trở thành “nhạc trưởng” thật sự của ngành hàng, các hiệp hội cần được trao quyền, tiếp sức và đồng hành trong một chiến lược dài hơi, không chỉ dừng ở lời kêu gọi.

Không còn đơn thuần là một nông sản, chè Lâm Đồng đang từng bước định vị lại mình như một phần của trải nghiệm văn hóa và lối sống. Trong bối cảnh thị trường chè thế giới cạnh tranh khốc liệt, những mô hình kết hợp giữa sản xuất, sáng tạo sản phẩm và du lịch trải nghiệm đang mở ra hướng đi mới cho vùng chè cao nguyên.

Tại Bảo Lộc, một số doanh nghiệp trẻ đã bắt đầu tạo nên những câu chuyện trà độc đáo. Họ không chỉ bán trà, mà còn bán hành trình “từ đồi trà đến ly trà và một sự cam kết”. Từ việc mời du khách hái trà tại vườn, tham quan quy trình chế biến, đến thưởng trà giữa đồi cao - tất cả tạo nên một giá trị cộng thêm mà trà Lâm Đồng xưa nay ít khi chạm đến.

Ông Nguyễn Việt Nam, Phó Chủ tịch UBND thành phố Bảo Lộc, nhận định: “Đây chính là lúc ngành chè Bảo Lộc và Lâm Đồng cần chuyển dịch sang mô hình tích hợp giá trị - từ nông nghiệp thuần túy sang du lịch canh nông. Thành phố đang xây dựng đề án phát triển kinh tế nông nghiệp gắn với du lịch trải nghiệm, trong đó trà là một trong ba trụ cột”.

Bảo Lộc kỳ vọng các tour du lịch trải nghiệm chè sẽ không chỉ mang lại doanh thu, mà còn giúp khôi phục niềm tự hào bản địa và giữ chân người trẻ với nghề. Ông Trần Đại Bình, Chủ tịch Chi hội Chè Lâm Đồng, chia sẻ: “Muốn bán trà với giá cao, phải làm chủ được chuỗi giá trị, từ vùng nguyên liệu sạch, đến công nghệ chế biến chuẩn, thiết kế bao bì đẹp và chiến lược tiếp thị khôn ngoan. Và, điều cần nhất là một chiến lược cạnh tranh lành mạnh và giữ vững uy tín”.

Một số doanh nghiệp tiên phong như Thiên Thành, Kim Điền hay nhóm khởi nghiệp từ Đà Lạt đã thử nghiệm các dòng sản phẩm mới: trà hoa phối hương, trà túi lọc xuất khẩu, matcha thực phẩm… hướng đến thị trường tiêu dùng tinh tế, sẵn sàng trả giá cao cho trải nghiệm.

Trà Lâm Đồng cần một chiến lược bản sắc rõ ràng, thay vì hòa lẫn trong các dòng đại trà - Tiến sĩ Phạm S, nguyên Phó Chủ tịch UBND tỉnh Lâm Đồng.

Tiến sỹ Phạm S, chuyên gia nông nghiệp công nghệ cao tại Tây Nguyên cho rằng, chè Lâm Đồng có lợi thế thổ nhưỡng, khí hậu, nơi có điều kiện sinh thái lý tưởng cho vùng chè chất lượng cao và năng suất tầm cỡ quốc tế. Điều thiếu nhất chính là một tầm nhìn liên kết. Chúng ta cần liên minh doanh nghiệp và địa phương để xây dựng thương hiệu trà Lâm Đồng có bản sắc, có đẳng cấp và kênh phân phối đủ sức cạnh tranh”.

Các dòng trà Oolong và sản phẩm cao cấp vốn là thế mạnh của Lâm Đồng cũng đang mất dần ưu thế ở phân khúc nội địa. Các vùng chè phía Bắc như Thái Nguyên, Hà Giang, Yên Bái... đã gia tăng sản lượng, chất lượng và tận dụng hiệu quả kênh bán hàng trực tuyến. Trong khi đó, nhiều vùng chè Lâm Đồng tụt hậu với sự thay đổi thị hiếu, sản phẩm thiếu sự khác biệt, chất lượng trà nguyên liệu giảm sút.

“Nhạc trưởng” cho hành trình phục hưng

Thành phố Bảo Lộc có hơn 160 doanh nghiệp và cơ sở chế biến trà. Tuy nhiên, sự liên kết trong chuỗi giá trị vẫn còn lỏng lẻo. Thành phố đã đề xuất xây dựng “Phố trà” - không gian giới thiệu sản phẩm trà đặc sắc, tổ chức lễ hội, trình diễn nghệ thuật trà và kết nối tour trải nghiệm.

Ông Nguyễn Việt Nam nhấn mạnh, đây sẽ là điểm đến mang tính biểu tượng, giúp chè Lâm Đồng tái định vị trong tâm trí du khách và thị trường xuất khẩu. Đây cũng là nơi để hiệp hội ngành chè kiến tạo không gian liên kết đi đến sự thống nhất về trồng trọt, sản xuất và chất lượng để cùng cạnh tranh lành mạnh.

Cái khó nhất của doanh nghiệp nhỏ và vừa chính là vấn đề vốn, đất và hạ tầng cho mô hình trà kết hợp du lịch; hỗ trợ logistics và chuỗi lạnh cho sản phẩm trà cao cấp; kết nối OCOP - xúc tiến thương mại - thương mại điện tử. Nhiều doanh nghiệp trong Chi hội đề xuất xây dựng chiến lược truyền thông tập thể cho thương hiệu “Trà Lâm Đồng” - có logo, chỉ dẫn địa lý, truy xuất nguồn gốc và chiến dịch truyền cảm hứng mạnh mẽ, tương tự “Đà Lạt - kết tinh kỳ diệu từ đất lành”.

Hành trình tái sinh ngành trà Lâm Đồng cần một cơ chế tổ chức hiệu quả. Trong đó, vai trò của Chi hội Chè Lâm Đồng là mấu chốt. Tuy nhiên, để thực sự là “nhạc trưởng”, hiệp hội không thể chỉ dừng ở vai trò kết nối. Ông Trần Đại Bình cho biết, Chi hội phải điều phối vùng nguyên liệu, kiểm soát chất lượng, hỗ trợ truy xuất nguồn gốc và xúc tiến thị trường. Điều này sẽ giúp doanh nghiệp yên tâm đầu tư dài hạn. Thực hiện Nghị quyết 68-NQ/TW, ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, hiệp hội cần được giao nhiệm vụ và quyền hạn cụ thể như nhiều nước, thì mới tổ chức phục hồi lại được ngành trà.

Toàn tỉnh có hơn 160 doanh nghiệp chế biến trà, nhưng chỉ 72 đơn vị tham gia Chi hội và chỉ 14 trong số đó là thành viên của Hiệp hội Chè Việt Nam - phản ánh sự liên kết còn lỏng lẻo, thiếu sức bật tập thể. Tiến sĩ Phạm S. nhấn mạnh, Trà Lâm Đồng cần một chiến lược bản sắc rõ ràng, thay vì hòa lẫn trong các dòng đại trà. Chỉ khi sản phẩm mang theo giá trị văn hóa độc đáo và tinh thần địa phương, khai thác thị trường mới như Halal; từ đó, tạo ra khác biệt trên thị trường toàn cầu.

Để hiện thực hóa điều đó, cần chiến lược phối hợp ba bên: doanh nghiệp - chính quyền - hiệp hội. Vai trò hiệp hội là cầu nối chính sách, điều phối sản phẩm và dẫn dắt đổi mới. Cũng cần giao quyền thực chất cho hiệp hội như tổ chức liên kết vùng nguyên liệu, xây dựng tiêu chuẩn, xúc tiến thương mại - như nhiều quốc gia đã làm thành công.

Chỉ khi đó, ngành trà Lâm Đồng mới có thể thực sự phục hưng - không chỉ bằng ký ức vàng son, mà bằng sức cạnh tranh thực chất của một ngành hàng hiện đại, bản sắc và bền vững./.