Giữa không gian hùng vĩ của núi rừng Đông Bắc, tỉnh Cao Bằng không chỉ nổi bật bởi cảnh sắc thiên nhiên hoang sơ, mà còn ghi dấu trong lòng du khách bởi những đặc sản dân dã, đậm đà bản sắc. Một trong số đó chính là thạch đen Cao Bằng – món ăn giản dị nhưng chất chứa tinh hoa của đất trời và bàn tay người bản địa.

Thạch đen được chế biến từ cây thạch đen còn có tên gọi khác là cây Tiên Thảo hay Sương Sáo một loại thảo mộc mọc phổ biến ở vùng núi cao, đặc biệt là tại huyện Thạch An, Cao Bằng. Loại cây này là cây thân cỏ, chiều cao trung bình từ 40-60cm. Đây là giống cây trồng ngắn ngày, chỉ 4 tháng là có thể thu hoạch. Trồng thạch đen không quá khó, chỉ cần áp dụng đúng kỹ thuật, chịu khó chăm bón là cây sẽ phát triển tốt. Cây dễ trồng ở nhiều địa hình khác nhau, có thể trồng dưới ruộng, trên nương, bìa rừng hoặc xen canh với các cây trồng khác nhau và cho thu hái quanh năm. Thạch đen là cây trồng chủ lực để phát triển kinh tế của huyện Thạch An, nơi đây cây sinh trưởng tốt trong điều kiện khí hậu mát mẻ, đất đai màu mỡ, mang lại chất lượng lá thơm ngon và dược tính cao. Đó cũng là lý do thạch đen nơi đây có mùi thơm nhẹ, màu đen óng, độ dẻo mịn và vị thanh mát đặc trưng mà không nơi nào có được.


Cây thạch đen được trồng và thu hoạch tại huyện Thạch An, nơi có khí hậu và thổ nhưỡng phù hợp, cho ra lá thạch chất lượng cao. Lá cây sau khi thu hoạch được nấu nhừ, lọc lấy nước cốt, sau đó pha cùng bột năng và đường, đun sôi đến khi sánh lại và trong suốt. Quá trình này đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo, đảm bảo giữ nguyên hương vị tự nhiên và chất lượng tốt nhất.
Không những thơm ngon mà đây là món ăn có rất nhiều dinh dưỡng và có tác dụng điều trị một số loại bệnh như: giải độc, thanh mát. Đặc biệt, trong những ngày hè oi bức được ăn một bát thạch đen thì quả là điều tuyệt vời. Theo dân gian lá thạch đen Cao Bằng mát nên được đánh giá là thần dược với sức khỏe. Không những thế, thành phần các chất có trong lá thạch đen còn có tác dụng hạ thấp nồng độ cholesterol có trong cơ thể, làm giãn nở mạch máu. Ngoài ra, tác dụng của thạch đen Cao Bằng còn phải kể đến đó là tác dụng mát gan, thanh nhiệt, ổn định huyết áp, rất tốt đối với những bệnh nhân tiểu đường.

Bên cạnh đó chúng ta phải kể đến công dụng ngăn ngừa lão hóa, giúp đẹp da của thạch đen Cao Bằng đối với chị em phụ nữ. chúng ta có thể kết hợp thạch đen Cao Bằng cùng nhiều nguyên liệu khác nhau để tạo ra các món ăn thơm ngon, bổ dưỡng không thể chối từ. Chẳng hạn, chúng ta có thể kể tên một số món ăn như: thạch đen nước đường, thạch đen hạt é nước cốt dừa, chè sen thạch đen Cao Bằng, tào phớ thạch đen chân trâu.
Sản phẩm thạch đen của Cao Bằng được nhiều người biết đến với hương vị đặc biệt thơm ngon, thanh mát, có tác dụng giải nhiệt tốt với nhiều dược tính có lợi cho sức khoẻ của con người. Nhiều cơ sở sản xuất thạch đen đã đăng ký thương hiệu và đạt tiêu chuẩn OCOP với chất lượng cao, mẫu mã đẹp, có khả năng cung cấp phục vụ nhu cầu của thực khách trong và ngoài tỉnh.

Chị Đinh Thị Kim Tuyên (Chủ Cơ sở sản xuất Thạch đen Đinh Tuyên) cho biết: Tôi là người dân tộc Tày, tôi được bà truyền dạy cho làm thạch đen truyền thống hơn 20 năm nay. Với mong muốn mang sản phẩm của quê hương phát triển hơn nữa, tạo dựng thương hiệu cho gia đình tôi đã xây dựng nên cơ sở sản xuất Thạch đen Đinh Tuyên. Hiện nay, cơ sở sản xuất tối đa được 1,5 tấn thạch 1 ngày. Vào chính vụ, cơ sở có khả năng cung cấp 800 - 1.200 hộp thạch/ ngày; đạt 100.000 hộp/năm. Góp phần phát triển kinh tế gia đình giúp xóa đói giảm nghèo cho bà con nơi đây, cơ sở của tôi cũng trở thành một trong những đơn vị dẫn đầu về sản xuất và kinh doanh thạch tại Thạch An.


Đặc biệt, nhiều cơ sở sản xuất như Thạch đen Đinh Tuyên (huyện Thạch An) đã nâng tầm món ăn này thành sản phẩm OCOP 3 sao, góp phần lan tỏa giá trị văn hóa ẩm thực địa phương đến với du khách trong và ngoài nước. Bên cạnh thạch đen truyền thống, cơ sở Đinh Tuyên còn sản xuất bánh thạch vị đậu xanh, kết hợp giữa hương vị của đậu xanh và thạch đen, tạo nên món ăn hấp dẫn, ngọt mà không ngấy.

Thạch đen không chỉ là món ăn mà còn là kết tinh của sự tảo tần, cần cù của người dân vùng cao. Họ hái từng chiếc lá, đun nấu, lọc và để nguội trong nhiều giờ – tất cả đều làm bằng tay, bằng tâm huyết và lòng tự hào quê hương. Thạch đen Cao Bằng không chỉ là một món ăn đơn thuần. Đó là hương vị của núi rừng, là nhịp sống chậm rãi và an lành nơi vùng cao, là lời mời gọi mộc mạc nhưng sâu sắc dành cho bất kỳ ai yêu thiên nhiên và văn hóa bản địa.
Hương Hiền